O‘zbek tilshunosligi kafedrasi «hozirgi o‘zbek tili» fanidan o‘quv- uslubiy majmua

Ko‘mаkchi fе’llar	Ravishdoshning -b; -ib shakli	Ravishdoshning -а; -y shakli	hеch qаndаy vоsitаsiz
Ifоdаlаydigаn mа’nоsi
bоshlа	-	yozа bоshlаdi	-	hаrаkаtni bajarishga kirishish
yot	urinib yotibdi	-	-	harakatning dаvоmiyligi
tur	оlib tur	yozа tur	-	hаrаkаtning chеgаrаlаngаn vаqtda dаvоmliligi
yur	mo‘ljаllаb yur	-	-	hаrаkаtning uzоq vаqt dаvоmliligi
o‘tir	ishlаb o‘tir	-	-	hаrаkаtning favquloddaligi
bоr	bеgоnаlаshib bоr	unutа bоr	-	hаrаkаtning dаvоmiyligi
kеl	sаqlаnib kеlmоq	-	-	dаvоmlilik mа’nо nozikligi
bo‘l	o‘rgаnib bo‘ldi	-	-	tugаllik, to‘lа bаjаrilish
bit (bitir)	yonib bitgаn, ekib bitirdi	-	-	hаrаkаtning охirigа yеtishi
chiq	o‘qib chiqdim	-	-	tugаllik, to‘lа yakunlanganlik
yеt	tushunib yеtdi	-	-	hаrаkаtning yuzаgа kеlishi
o‘t	bo‘lib o‘tdi	-	-	tugаllik, yakunlanganlik
ol	ko‘rib оldi	ko‘rа оldi	ko‘rdi-оldi	hаrаkаtni bajarishga imkoniyat mavjudligi
bеr	yozib bеrdi	yozа bеrdi	yozdi-bеrdi	hаrаkаtning boshqalar uchun bаjаrilishi
qоl	ko‘rib qоldi	kеlа qоldi	kеtdi-qоldi	hаrаkаtning kutilmaganda sodir bo‘lishi
qo‘y	аytib qo‘ydi	-	аytdi-qo‘ydi	hаrаkаtning tez va oson bаjаrilishi
kеt	yiqilib kеtdi	surishtirа kеtdi	yozdi-kеtdi	ish-hаrаkаtning bоshlаnishi vа bаjаrilishi
yubоr	to‘kib yubоr	-	jo‘nаdi-vоrdi	hаrаkаtning tez va oson bаjаrilishi
tаshlа	bоg‘lаb tаshlаdi	-	yozdi-tаshlаdi	hаrаkаtning tez va oson, to‘siqsiz bаjаrilishi
sоl	аytib sоlmоq	(faqat -b,-ib, -а bilan) оlа sоlib	-	hаrаkаtning to‘lа bаjаrilishi
tush	yarаshib tushdi	-	-	hаrаkаtning to‘lа bаjаrilish mа’nоsini pаstgа yo‘nаltirаdi
o‘l	surishtirib o‘ldi	-	-	hаrаkаtning nоrmаl dаrаjаdаn yuqоri dаrаjаdа yuz bеrishi
ko‘r	o‘ylаb ko‘rdi	аytа ko‘rmа (fаqаt bo‘lishsiz shаkldа)	-	1. Harakatni sinash maqsadida bаjаrish; 2. Harakatni bajarmaslikni qat’iy ta’kidlash; (ko‘rma)
qаrа vа bоq	surishtirib qаrа, o‘qib bоq	-	-	hаrаkаtni аniqlаsh uchun bаjаriluvchi hаrаkаt
bil		fоydаlаnа bildi	-	hаrаkаtni bаjаrishgа qоdirlik
yoz		yiqilа yozdim	-	hаrаkаtni bаjаrishgа оz qоlgаnlik

Harakat tarzi shakllarining qo‘shma fe’llardan farqi.

Harakat tarzi shakllarini qo‘shma fe’llardan farqlash lozim. Ular quyidagicha farqlanadi.

1. Qo‘shma fe’llar 2 mustaqil asosning birikuvidan tashkil topadi. Harakat tarzi shakllari tarkibida esa mustaqil ma’noga faqat yetakchi fe’l ega bo‘ladi.

2. Qo‘shma fe’l tarkibida fe’l bo‘lmagan qism ham ishtirok etishi mumkin, harakat tarzi shakllari bunday xususiyatga ega emas.

3. Fe’l+fe’l shaklidagi qo‘shma fe’l qismlarini bog‘lashda asosan -b, -ib qo‘shimchasi xizmat qiladi. Harakat tarzi shakllarida esa ham -b, -ib, ham -a, -y qo‘shimchalari qo‘llanadi.

4. Qo‘shma fe’l kompozitsiya usulida yasalgani uchun yasama so‘z sanaladi. Harakat tarzi shakllari esa yasama so‘z hisoblanmaydi.

5. Qo‘shma fe’llar gapda sodda fe’l kesim sifatida, harakat tarzi shakllari esa murakkab fe’l kesim sifatida tahlil etiladi.

6. Qo‘shma fe’llar yaxlit so‘z bo‘lgani uchun bo‘lishsizlik qo‘shimchasini faqat bir marta qabul qiladi. Masalan, sotib olmadim, olib bermadi kabi. Harakat tarzi shakllarida esa bo‘lishsizlik qo‘shimchasini yetakchi fe’l ham, ko‘makchi fe’l ham alohida-alohida qabul qilishi mumkin. Masalan, yozmay qo‘ydi, yozib qo‘ymadi, yozmay qo‘ymadi.

Eslatma! Ayrim fe’llarning qo‘shma fe’l yoki ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasi ekanligini nutq mazmuni belgilaydi. Jumladan, sotib olmoq, olib kelmoq, olib chiqmoq kabi fe’llar shunday xususiyatga ega. Masalan, Ahmad kitob sotib oldi. Savdogar bayram bahonasida mahsulotlarini sotib oldi. Bu misollardagi sotib olmoq – “xarid qilmoq” va sotib olmoq – “tez va osonlik bilan pullamoq” boshqa-boshqa hodisalardir. Birinchisida ikki mustaqil fe’l qatnashgan bo‘lsa, ikkinchisida bir mustaqil va bir yordamchi fe’l qatnashgan (bu yerdagi sotmoq “pullamoq” ma’nosida). Bu holatni olib kelmoq fe’li misolida ham ko‘rish mumkin. Masalan, Saida yuklarini uyiga olib keldi. U uzoq yillar kasalligi sababli muntazam ukol olib keldi. Bunda ham birinchi misolda ikki mustaqil fe’l ishtirok etgan bo‘lsa, ikkinchisida qo‘llangan olib keldi fe’lida “kelmoq” so‘zi “davomiylik” ma’nosini ifodalagan ko‘makchi fe’l hisoblanadi.

Аdabiyotlar

1. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2009.

2. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2010.

3. Rahimov S., Umurqulov B. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent: O‘qituvchi, 2003.

12-ma’ruza. Mayl shakllari paradigmasi, Zamon shakllari, ularning UGM si va XGM si. Fe’lshunoslikning dolzarb muammolari.

Reja:

1. Mayl shakllarining nutqiy voqelanishi.

2. Zamon shakllari, ularning UGM si va XGM si.

3. Fe’lga xos grammatik unsurlarning sintaktik imkoniyatlari.

4. Fe’lshunoslikning dolzarb muammolari.

Mayl kategoriyasi (qisq. MK) «kesimdan anglashilgan voqelikning borliqqa munosabatini ifodalash va gap kesimini shakllantirishda ishtirok etish» UGMsiga ega. MK UGMsida mayl kategorial ma’nosiga har doim zamon kategoriyasi ma’nosi yondosh.

MK ifodalayotgan munosabat rang-barang bo‘lishi mumkin. Shuning uchun uning quyidagi turi ajratiladi: a) xabar mayli; b) shart mayli; d) buyruq-istak mayli; e) maqsad mayli.

Xabar mayli harakat/holat yoki hodisani uning bajarilish vaqti bilan ifodalaydi. Unda bajarilish haqida xabar mavjud. SHuning uchun bu mayldagi fe’l, albatta, biror zamon shaklida bo‘ladi: keldi, kelyapti, keladi.

Xabar mayli biror ko‘rsatkichga ega emas. U fe’lning zamon ko‘rsatkichi orqali yuzaga chiqadi. Xabar mayli va zamon ma’nosi yig‘iq ifodalanishga ega.

Shart mayli [-sa], [-sa edi], [-ganda edi], [-gan ekan] shakllari orqali hosil qilinadi: borsam, borsang, borsa, borsangiz, borsalaringiz, borsangizlar, borsalar; borganda edi va h. Misollar: Mana bu kanal bitsa, yangi yer ochilsa, paxta ham ko‘payadi. (A.Qah.) Ertoev bir nimani sezmasa, bunchalik talvasaga tushmas edi. (O.Yoqub.) Bizning bunday ulug‘ kunga erishganimizni otamiz ham ko‘rganda, qanday quvonar edi. (Iboxon.) Men ham doim qishloqda turganimda, mashinani o‘rganib olardim. (H.Naz.) Tuzalsa edi, odamlardek yura olsa, boshiga ko‘tarardi. (S.Ahm.) Qaerdaki ma’naviy-ma’rifiy ishlar yaxshi yo‘lga qo‘yilgan ekan, u yerda muvaffaqiyat qo‘lga kiritiladi. («O‘zb.ov.» ) Ishlab chiqqan mebellarimiz uylaringizni qanchalik yaxshi bezatar ekan, biz shunchalik xursand bo‘lamiz. («Qarshi univers.») Istiqlol mendan fermer bo‘lishni talab qilgan ekan, men bu vazifani a’lo darajada uddalashga va’da beraman. («Qashq.»)

[-sa] shaklining «shart» ma’nosidan tashqari ifodalaydigan yana qator ma’nolari («payt», «istak», «iltimos», «sabab», «to‘siqsizlik» kabi) mavjud, ular shart mayli doirasida qaralmaydi.