O‘zbek tilshunosligi kafedrasi «hozirgi o‘zbek tili» fanidan o‘quv- uslubiy majmua

Eslatma! seskandi, o‘rgandi, xo‘rsindi, to‘qnashdi, hazillashdi, faxrlandi kabi fe’llar ham tarkibida maxsus nisbat yasovchi affiks ishtirok etmagani sababli aniq nisbatda deb qaraladi.

Fе’l nisbatlarini shakllantiruvchi qo‘shimchalar shakl (lug‘aviy) yasоvchi qo‘shimchalar qatоriga kiradi. Shunday bo‘lsa ham, ayrim so‘z shakllari nisbat qo‘shimchasini olganda butunlay semantik o‘zgarishga uchraydi. Masalan, kelmoq-kelishmoq, kermoq-kerilmoq, urmoq-urinmoq, sevmoq-sevinmoq kabi. Ammo ayrim fe’llardagi semantik siljishga qarab nisbat shaklining so‘z yasovchilik xususiyatiga egaligi haqida xulosa chiqarib bo‘lmaydi. Nisbat ko‘rinishlari fe’lning lug‘aviy shakllari hisoblanadi¹.

Eslatma! a) Fe’lda nisbat qo‘shimchalari birdan ortiq ishtirok etsa, fe’lning qaysi nisbatda ekanligi oxirgi qo‘shilgan nisbat qo‘shimchasiga qarab belgilanadi. Masalan, yig‘ishtirildi - majhul nisbat, yuvintirishdi - birgalik nisbat kabi.

b) Nisbat qo‘shimchalari ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmalarida quyidagicha joylashadi: 1. O‘zlik va orttirma nisbat qo‘shimchalari odatda yetakchi fe’lga qo‘shiladi. Masalan, kiyinib ko‘rdi, kiydirib ko‘rdi.

2. Majhul va birgalik nisbati qo‘shimchalari odatda ko‘makchi fe’l tarkibida joylashadi. Masalan, kiyib ko‘rildi, kiyib ko‘rishdi.

d) Nisbat shakllari o‘timli fe’lni o‘timsizga, o‘timsiz fe’lni esa o‘timliga aylantiradi.

Bunda o‘zlik va majhul nisbat shakllari o‘timli fe’lni o‘timsizga, orttirma nisbat shakllari o‘timsiz fe’lni o‘timliga aylantiradi. Masalan, ko‘rdi –o‘timli fe’l; ko‘rindi, ko‘rildi –o‘timsiz fe’l; keldi –o‘timsiz fe’l; keltirdi- o‘timli fe’l.