O‘zbek tilshunosligi kafedrasi «hozirgi o‘zbek tili» fanidan o‘quv- uslubiy majmua

Bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasi

Bo‘lishli-bo‘lishsizlik – fe’lning asosiy belgisidan biri. Chunki fe’l nutqda yo bo‘lishli, yo bo‘lishsiz shaklda bo‘ladi. Bo‘lishli shakl yuz bergan/berayotgan/beradigan, bo‘lishsiz shakl esa yuz bermagan/bermayotgan/bermaydigan harakatni ifodalaydi. Bo‘lishli-bo‘lishsizlik ma’nosini ifodalashda geterogen (har xil) tabiatli, ya’ni turli sathga mansub lisoniy birliklar ishtirok etadi. [-ma], [-may], [-maslik] morfologik ko‘rsatkichidan tashqari, [na] nomustaqil so‘zi ham ishtirok etadi. Ayrim adabiyotda [yo‘q], [emas] inkor ifodalovchi so‘zlarni ham shu siraga kiritadilar. Bu fikrga qo‘shilib bo‘lmaydi. CHunki zikr etilgan so‘zlar fe’l kesim vazifasida kelgandagina inkor ifodalaydi va bu ma’noni ifodalash uchun fe’l bilangina cheklanmaydi. To‘g‘ri, nutqimizda kelgani yo‘qligini bilmayman tipidagi qurilmalarda [yo‘q] so‘zi ishtirok etadi. Biroq bu qurilma Kelgani yo‘q predikativ sintagmasining transformatsiyasi. Demak, baribir, [yo‘q] so‘zi kesimlikning inkor shakli bo‘lib qolaveradi.

Bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasining UGMsi «harakatning sodir bo‘lish/bo‘lmasligini ko‘rsatish»dir. Bu kategoriyaning semantik qiymati bo‘lib, uning sintaktik tomoni kuchsiz. CHunki u o‘zi birikayotgan so‘zning birikish imkoniyatiga juda oz ta’sir qiladi (ya’ni uning hech, hech qachon birliklari bilan birikuviga olib keladi, xolos).

Bo‘lishlilik nol shakl orqali ifodalanadi. Bu nol shakl ham boshqa kategoriyalar nol shakli kabi xususiyatga ega bo‘lib, bo‘lishsizlikni ham ifodalashi mumkin. Masalan, Yozadi-ya, yozadi («yozmaydi» ma’nosida).

Demak, bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasining UGMsi «harakatning sodir bo‘lish/bo‘lmasligini fe’l birikuvchanligiga kuchsiz ta’sir ko‘rsatish asosida ifodalash» bo‘lib, bu UGM [0], [-ma], [-may/masdan], [-maslik] ko‘rsatkichlari orqali ifodalanadi.