O‘zbek tilshunosligi kafedrasi «hozirgi o‘zbek tili» fanidan o‘quv- uslubiy majmua



Download 1,5 Mb.
bet21/184
Sana24.08.2021
Hajmi1,5 Mb.
#154722
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   184
Bog'liq
O‘zbek tilshunosligi kafedrasi «hozirgi o‘zbek tili» fanidan o‘q

O‘tgan zamon. Hozirgi o‘zbek tilida o‘tgan zamon fe’li bir necha shakl yordamida ifodalanadi:

[-di] (o‘qidim, o‘qiding, o‘qidi);

[-gan] (o‘qiganman, o‘qigansan, o‘qigan);

[-(i)b-] (o‘qibman, o‘qibsan, o‘qibdi);

[-edi/ekan/emish] (yozgan edim, ishlayotgan edi, ishlagan eding, ishlar edilar, ishlamoqchi edim).

Mazkur shakllarni qabul qilgan fe’l turli ma’no ifodalaydi. Masalan:

a) [-di]: «so‘zlovchi ko‘rgan, bilgan harakatning nutq momentigacha bajarilganini aniq, qat’iy tarzda ifodalash»: Barno yo‘q ekan, bir oz kutdi, kelavermagach, o‘tirishga sabri chidamay, idoradan chiqdi. (O. Yoq.);

b) [-gan]: «so‘zlovchi va tinglovchi o‘zaro suhbatlashib turgan paytda bo‘lmagan harakatni ifodalash»: Kapalagini uchirib yuborgan. (H.Naz.); «harakatning bajarilganligi va uning hozir ham mavjudligi»: O‘rinda ham gaplashaveramiz, sen juda charchagansan. (I.Rah.);

d) [-(i)b-]: «harakatni bevosita kuzatmaganlik, undan keyin xabardor bo‘lganlik»: O‘zim ko‘rdim, tosh chap yelkasiga tushibdi; «to‘siqsizlik»: Ustidan oshirib o‘q otibman-u, kiprik qoqmaydi-ya! (A.Qah.)

e) [edi]: «harakat holatning hozir emas, balki o‘tgan, avvalgi vaqtga oidligi»: Suv endi yerga singmay, muzlab qolgan edi. (A.Qah.)

Bunday ma’nolar qatorini yana ancha davom ettirish mumkin. Biroq keltirilgan qo‘shtirnoq ichidagi ma’nolarga diqqat qilinsa, ulardagi umumiylik «haraktning o‘tgan zamonga oidligi» bo‘lib, qolgan farqlarning birortasi zamon UGMsiga daxldor emas. Masalan, «to‘siqsizlik», «bevosita kuzatmaganlik», «o‘zaro suhbatlashib turgan paytda bo‘lmaganlik» kabilarning zamon ma’nosiga mutlaqo tegishli joyi yo‘q. Demak, ularni zamon doirasida tahlil etish ortiqcha. SHu boisdan o‘tgan zamon hikoya fe’li, o‘tgan zamon davom fe’li atamalaridagi “hikoya”, “davom” unsurlarini zamonga daxlsiz hodisalarning ZKni murakkablashtiruvchi hodisa sifatida qarash maqsadga muvofiq. Zamon ma’nosiga boshqa ma’noning qorishuvini ham grammatik illyuziyaning bir ko‘rinishi sifatida baholash mumkin.

O‘tgan zamon shakli kesimning payt valentligini hol vazifasidagi o‘tgan zamon ma’noli so‘zshakllar bilan to‘ldiradi: kecha keldi, o‘tgan yili o‘qigan, bultur bajargan edim kabi.




Download 1,5 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   184




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish