23
etnikaliq tariyxin, qaraqalpaq ma`mleketshiligi tariyxin izertlew ha`m haqiyqiy
jaziwg`a kirisken pidayi insan edi.
Akademik S.Kamalov qaraqalpaqlardin` xaliq bolip qa`liplesiwi ha`m
rawajlaniwi basqishlarina Berdaqtin` «Shejire» ha`m qaraqalpaq fol`klorinin`
derekleri tiykarinda ilimiy aniqlama beredi. «XI-XII a`sirlerde Qubla Aral
boylarinda qaraqalpaq xaliq bolip qa`liplesken» dep jazadi. Beodaqtin`
Shejire
ha`m Xorezmnama shig`armalarinda Shin`g`isxannin` Xorezmge salg`an
bu`lginshiligi, o`z sa`wlesin tapqan. Sol poeziyadag`i tariyxiy mag`liwmatlarg`a
tiykarlanip, ol elatlar, qa`wimler ha`m xaliqlardi Shin`g`isxannin` jawlap aliwlari,
Aral ekologiyasinin` payda boliwi, A`miwdar`ya suwinin` Uzboy, Sariqamis
bag`darina o`zgeriwi, Qubla Aral boyindag`i qaraqalpaq
eline ulken apatshiliq
keltirdi dep jazadi. Qaraqalpaq xalqi Orayliq Aziyadag`i en` da`slepki xaliqlardin`
biri. Olardin` ata-babalarinin` payda boliwi, bizin` eramizg`a deyingi V a`sirlerde
Aral-A`miwda`r`ya boylarinda jasag`an Sak ha`m Massaget qa`wimlerine barip
taqaladi. Qaraqalpaqlardin` xaliq bolip qa`liplesiwine deyin olar tu`rli xaliq,
etnoma`deniy birigiwinen payda bolg`an ha`m qa`lipleskenin aniqlawg`a jan`a
argumentler ha`m faktler tabilg`anin ko`remiz.
Qaraqalpaqstan aymag`inda a`yyemnen beri ma`kan etip jasap kiyatirg`an
Qaraqalpaq xalqinin` kelip shig`iwi ma`selesin izertlew boyinsha o`tken erte orta
a`sir aralig`i boyinsha ilimpazlar ha`r qiyli pikirler aytti. Olardin`
tariyxiy
etnografiyaliq,
filosofiyaliq,
til
ha`m
a`debyaittaniw
ko`z-qaraslarina
tariyxnamaliq
analiz jasaw, qanday ma`seleler jan`a a`sirde izertleniwi tiyis
ekenligi, bul ma`selede arnawli izertlewler ha`m na`tiyjeli so`z boliwi kerek.
O`zbekstan ha`m Qaraqalpaqstan g`a`rezsizlikke eriskennen keyin
xalqimiz, ja`miyetshiligimiz, ilimiy qa`niygeler xaliqtin` o`tmishine, tariyxiy
ha`m ruxiy ma`deniyatina qizig`iwshiliq burin sezilmeytug`in da`rejede, qatti
ha`m ju`da` qizig`iwshiliq, itibarda boldi. Qaraqalpaqlardin` tariyxi, etnografiyasi,
ma`deniyati, tili, iskusstvosi awir da`wirlerdi basinan keshiredi ha`m turli at
penen ataladi. II-a`sirleri
de apasiaklar dep atalsa, VII-XI a`sirlerde pechenekler
dep ataladi. XI-XII-a`sirlerde Qubla Aral boylarinda xaliq bolip qa`liplesip,
24
ha`zirgi o`zinin` qaraqalpaq degen ati menen atala baslaydi. Shig`is tillerdegi
ha`m Batis Evropa xaliqlarinin` XII-XIII-a`sirlerge
tiyisli dereklerinde olar
qa`wmi-qulahi, chernie kluboki yag`niy turkiy qara qalpaqlar degen at penen
belgili
boladi.
XII-a`sirdin`
ekinshi
yarimina
deyin
qaraqalpaqlar
A`miwda`r`yanin` quyar jerinde jasaydi. O`zin-o`zi basqariw sistemasi yag`niy
ma`mleketshiligi boladi. Qaraqalpaqlar Xorezm ma`mleketine yarim g`a`rezli
bolip onin` xalqi menen tig`iz ekonomikaliq ha`m siyasiy baylanista jasaydi.
Biraq Shin`g`isxan Xorezmdi jawlap aliwinin` ha`m A`miwda`r`yanin` suw
sistemasin buzip oni basqa ta`repke ag`izip jiberedi. Akademik S.Kamalov
ta`repinen Aral boyi xaliqlarinin` orta a`sirdegi tariyxi haqiyqiy, ilimiy jaziladi.
2002-jil akademik Sabir Kamalovqa «Qaraqalpaqlardin’ xaliq bolip qa`liplesiwi
ha`m
onin
ma`mleketshiliginin
tariyxinan»
kitabi
ushin
Qaraqalpaqstan
Respublikasinin Berdaq atindag`i ma`mleketlik siylig`i berildi.
TEMANI BEKKEMLEW USHIN SORAWLAR
1. Sabir Kamalovqa «Qaraqalpaqlardin’ xaliq bolip qa`liplesiwi ha`m onin
ma`mleketshiliginin tariyxinan» kitabi ushin Qaraqalpaqstan Respublikasinin Berdaq
atindag`i ma`mleketlik siylig`i qashan berildi?
2. Qaysi ilimpaz miynetlerinde
miynetlerine Qubla Aral boyı xalıqlarının` bir qatar toparlarının`
ata-babalarının` aldın`g`ı Aziya ha`m Arqa Kavkaz xalıqları menen etnikalıq ha`m ma`deniy
baylanıslardın` a`yyemgi zamannan berli bar ekenligin ko`rsetti?
3. 1953-1954 jılları Ferg`ana oblastında, 1960-61 jılları Samarqand oblastında tariyxıy
etnografiyalıq izertlewler jurgizdi ilimpaz kim?
A’debiyatlar
1.
Karimov I.A. “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavsizlikka tahdid,
barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari”. Toshkent, 1997.
2.
Asqarov A. O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. – T., 2007.
3.
Yakubovskiy A.YU. O’zbek xalqining yuzaga kelishi masalasi haqida. Toshkent.
1941
4.
O’zbekistonning yangi tarixi. 1-kitob, “Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi
davrida”, Toshkent, 2000.
5.
O’zbekistonning yangi tarixi. 2-kitob, “O’zbekiston sovet mustamlakachiligi
davrida”, Toshkent, 2000.
6.
O’zbekistonning yangi tarixi. 3-kitob. “Mustaqil O’zbekiston tarixi”, T., 2000.
7.
SHoniyozov K. O’zbek xalqining shakllanish jarayoni. Toshkent-2001.
8.
Sagdullaev A. Qadimgi O’zbekiston ilk yozma manbalarda. Toshkent, 1996.
9. Kamalov S. Qaraqalpaqlardın’ xalıq bolıp qa’liplesiwi h’a’m onın’ ma’mleketliginin’
tariyxınan. N.: 2001
10. O’zbekstan h’a’m Qaraqalpaqstan xalıqları tariyxı boyınsha derekler. N.: 1995.
