O`zbek ha`m Qaraqalpaq xalqi etnogenezi. T. Qudyarova

Milliy ma’deniyat. Da’stu’r, u’rp-a’det ha’m ma’resimler:
Tariyxıy 
etnologiya pa’ni etnografiyadan, yag’nıy xalıqlardın’ turmıs ta’rzi, materiallıq ha’m 
ruwxıy ma’deniyatın sıpatlawdan baslang’an. XIX a’sir, XX a’sirdin’ birinshi 
yarımında 
qa’nigeli 
alımlar 
ha’m 
izertlewshiler 
ta’repinen 
tiykarınan 
mag’lıwmatlardı toplaw isleri orınlang’an. A’sirese, bug’an mıne usı da’wirde 
du’n’ya boyınsha alıp barılg’an kapitalistlik siyasatı da tikkeley ko’meklesken, bul 
siyasiy kapitalistlik ellerdin’ ma’deniyatı, turmıs ta’rzi ha’m ulıwma milliy 
o’zgesheliklerinen tolıq xabardar bolıwın bildirer edi. 
Đ
zertlewshiler ta’repinen 
belgili da’rejede faktlerge tiykarlang’an materiallar toplang’annan keyin 
etnologiyalıq bag’darda toplang’an materiallardı ulıwmalastırıw ha’m belgili bir 
teoriyalıq - metodologiyalıq kontsentsiyag’a tayang’an halda analizlew protsesi 
baslang’an. 
Zamanago’y etnologiya ilimınde izertlew teması ja’ne de teren’lestirilgen 
halda du’n’yadag’ı en’ u’lken etnoslardan baslap, en’ kishi xalıqlardı ja’ne de izshil 
u’yreniwge ha’m olardın’ da’stu’riy sonday-aq zamanago’y turmıs ta’rzi, 
ma’deniyatın biliwge u’lken dıqqat qaratılmaqta. Ha’r bir milliy-etnikalıq 
ma’deniyat o’zine ta’n o’zgeshelikleri menen ayırılıp turadı ha’m ha’r qıylı na’rse, 
waqıya, ha’diyse, protsesslerde ko’riniwi mu’mkin. Ha’r bir etnikalıq ma’deniyat 

---

11 
o’zine ta’n logikag’a iye ha’m usı logika tiykarında usı ma’deniyatqa ta’n tiykarg’ı 
o’zgermes ha’m ekinshi da’rejeli o’zgeriwshen’ qa’siyetlerdi tu’sindiriw mu’mkin. 
Da’stu’riy milliy ma’deniyattı bir pu’tin ha’m ko’p qırlı qubılıs sıpatında 
u’yreniw, onın’ du’zilisi, tiykarg’ı ko’rinisleri, formaların anıqlaw u’lken 
a’hmiyetke iye. Sol sebepli biz etnoma’deniyat evolyutsiyası ha’m ulıwma 
qabıllang’an ma’deniyat sıpatlamasınan kelip shıg’ıp, xalıq ma’deniyatının’ 
tiykarg’ı tarawlarına dıqqat qaratamız. Etnoma’deniyat ha’m onın’ quramlı bo’limi 
bolg’an da’stu’riy xalıq ma’deniyat sistemasının’ quramlı bo’limınde: xalıq 
danıshpanlıg’ı, xalıq filosofiyası, xalıq isenimi, xalıq pedagogikası, xalıq a’detleri, 
xalıq do’retiwshiligi, xalıq oyınları, dem alıw ma’deniyatı, xalıq pa’zendeligi, 
milliy kiyimler, xalıq arxitekturası, xalıq a’meliy ko’rkem-o’neri, xalıq
meditsınası, xalıq turmıs ma’deniyatı sıyaqlı ko’plep tarawlardı ajıratıwg’a boladı. 
Da’stu’riy xalıq ma’deniyatının’ barlıq tarawlarında a’wladlardın’ du’n’ya 
qarasları, filosofiyalıq tu’sinikleri o’z ko’rinisin tapqanlıqtan etnoma’deniyat 
quramında xalıq danıshpanlıg’ına ayrıqsha dıqqat awdarıwı tiyis. Bunın’ sebebi 
sonda, xalıqtın’ sana-sezimi, ideya, pikir, biliim, du’n’ya qarasların an’latqan 
etnoma’deniyat ko’rinisin xalıq filosofiyalıq danıshpanlıg’ısız ko’z aldımızg’a 
keltiriw qıyın.
Xalıq ma’deniyatı delingende ken’ ma’niste etnos o’mirindegi barlıq 
qadiriyatlar tu’sinilse de, onın’ tu’p ma’nistegi negizin xalıq da’stu’rleri quraydı. 
Etnologiya pa’ninde «ma’resim», «u’rp-a’det», «da’stu’r», «bayram»
 
lar 
pa’nnin’ tiykarg’ı izert lew ob’ekti sıpatında ken’ qollanıladı. Sebebi, ha’r bir 
xalıqtın’ qa’liplesiw protsesi menen birge og’an ta’n ha’m say bolg’an milliy 
etnikalıq da’stu’rler, u’rp-a’detler, ma’resimler ha’m bayram, seyiller qa’liplesip 
rawajlanadı. Olar adamlar turmıs ta’rzinin’ a’hmiyetli bir buwını formasında 
quralıp baradı. 
Etnoldogiya pa’ni qa’liplesken da’wirden baslap milliy da’stu’rler, u’rp-
a’detlerdi xalıq ma’deniyatının’ fenomeni sıpatında u’yreniw en’ baslı 
mashqalalardan biri. Milliy miyraslarımızdın’ xalıq turmısı ha’m da’stu’riy 
ma’deniyatında tut qan ornı, olardın’ genezisi ha’m o’zine ta’n o’zgeshelikleri, 
sonday-aq, saqlanıw faktorları boyınsha izertlewler u’lken a’hmiyetke iye.

---

12