O`zbek ha`m Qaraqalpaq xalqi etnogenezi. T. Qudyarova

«Da’stu’r»
— tariyxıy rawajlanıw protsesinde ta’biyiy ha’m ja’miyetlik 
mu’ta’jlikler tiykarında payda bolatug’ın, ata-babalardan a’wladlarg’a miyras bolıp, 
adamlardın’ ma’deniy turmısına ta’sir etetug’ın ma’deniy qubılıs. Da’stu’r o’zine 
ta’n ja’miyetlik ta’rtip sıpatında adamlar sanasına sin’gen (ulıwma yamasa ma’lim 
bir topar ta’repinen), qabıl etilgen ta’rtip ha’m qag’ıydalar kompleksi bolıp 
esaplanadı. 
U’rp-a’det tu’sinigi
bolsa, ju’da’ ken’ bolıp, ol o’z ishine xalıq turmısının’ 
barlıq ta’replerin - a’piwayı ku’ndelikli u’rdis, u’rp-a’detler, ırım-sırımlar, o’z-ara 
qatnas ta’rzi ha’m de barlıq ma’resimlerdi pu’tkilley qamtıp aladı.
Ma’resim
ataması salıstırmalı tar tu’sinik bolıp, ol sol xalıq turmısının’ belgili 
bir tarawlarında xalıq ta’repinen qabıl etilgen, ko’binese simvolikalıq xarakterge 
iye bolg’an ha’m belgili bir adamlar ta’repinen arnawlı uyımlastırılatug’ın 
mitinglerden ibarat. Sonday-aq ma’resim - insan o’mirinin’ materiallıq ha’m 
ruwxıy turmısının’ talap ha’m usınısı (mu’ta’jligi) sebepli ju’zege kelgen ha’m 
keletug’ın qubılıs bolıp esaplanadı. Ha’r qanday ma’resim ol yaki bul xalıqtın’ 
ma’lim bir tariyxıy rawajlanıwı basqıshındag’ı ja’miyetlik-ekonomikalıq, siyasiy 
ha’m de ma’deniy rawajlanıw da’rejesin ko’rsetiwshi tiykarg’ı belgilerdi o’zinde 
ja’mlestirgen halda payda boladı ha’m jasaydı 
«U’rp-a’det»
delingende adamlardın’ turmısına sin’ip ketken, belgili bir 
mu’ddet ta’kirarlanıp turıwshı is-ha’reket, ko’pshilik ta’repinen qabıllang’an 
mınez-qulıq qag’ıydaları ko’nlikpesi tu’siniledi. Demek, ma’resim ha’m u’rp-
a’detke berilgen qısqasha qatarlardan da ko’rinip turg’anınday u’rp-a’det tu’sinigi 
xalıq turmısının’ barlıq tarawların o’z ishine qamtıp alsa, ma’resim tu’sinigi 
turmıstın’ belgili bir tarawlarına g’ana tiyisli boladı. U’rp-a’det bir waqıttın’ 
o’zinde bir shaxs yamasa ko’pshilik ta’repinen orınlanıwı ma’jbu’riy qa’de bolsa, 
ma’resim belgilengen shaxslar ta’repinen orınlanıwı tiyis bolg’an is-ha’reketler. 
Atap aytqanda, kishinin’ jası u’lkengen birinshi sa’lem beriwi yamasa ko’pshilikke 
azshılıqtın’ sa’lem beriwi, miymanlarg’a ayrıqsha hu’rmet ko’rsetiw, bayram 
aldınan jaqınları, kekseler, qon’sı-qobalardın’ jag’dayınan xabar alıw sıyaqlı 
ko’rinisler o’zbeklerge ta’n milliy u’rp-a’detler bolıp esaplanadı. U’rp-a’detler 
menen ma’resim arasındag’ı o’z-ara ayırmashılıqtı olardın’ ishindegi simvolikalıq 

---

13 
ha’reketlerdin’ qollanılıw da’rejesi arqalı da an’lap alıw mu’mkin. Atap aytqanda, 
u’rp-a’det o’z ishine simvolikalıq ha’m simvolikalıq bolmag’an ha’reketlerdi tolıq 
qamtıp alsa, ma’resim tek simvolikalıq xarakterdegi is-ha’reketlerdi g’ana qamtıp 
aladı. Sonın’ menen birge, u’rp-a’det belgili bir xalıq ushın o’zgerissiz qa’de, 
norma bolsa, ma’resim birdey xalıq ko’lemınde keskin parqlanıwlarg’a da iye 
boladı. 
Đ
nsannın’ o’mir jolı menen baylanıslı halda orınlanatug’ın ma’resimlerdin’ 
ko’pshiligin shan’araq u’rp-a’detleri ha’m ma’resimler quraydı.
Shan’araq-xalıq ma’resimlerin – shan’araqtın’ ol yaki bul ag’zasının’ 
o’mirindegi 
a’hmiyetli 
waqıyalardın’ 
mazmun-ma’nisinen 
kelip 
shıg’ıp, 
to’mendegilerge ayırıp ko’rsetiw mu’mkin: 
shan’araqta perzenttin’ tuwılıwı ha’m onın’ ta’rbiyası menen baylanıslı 
bolg’an u’rp-a’det ha’m ma’resimler; 
neke toy ma’resimleri; 
shan’araq ag’zasın son’g’ı jolg’a shıg’arıp salıw, yag’nıy jerlew menen 
baylanıslı u’rp-a’det ha’m ma’resimler.