Ana tilim – ar namisim

Ana tilim – ar namisim
Qaraqalpaqstan – Biz bul so’zdi esitkenimizde qalbimizde watang’a degen muxabbat sezimi payda boladi. Qaraqalpaqstan, ol oz’inin’ ayyemgi tariyxina, o’tmishine iye mamleket.
Til – Har bir millettin’ maqtanishi, mulki, ar-namisi esaplanadi. Til bar eken xaliq bar, mamleket bar. Biz Qaraqalpaqstan degendey ulli mamlekette jasawmizdan o’zimizdi baxitli insan dep bilsek boladi, sebebi bizdin’ o’z tilimiz bar. Bul bolsa bizde tilimizge degen maqtanish sezimlerin oyatadi. Hazirgi waqitta jer juzinde 194 g’aresiz mamleket bolatug’in bolsa olardin’ hammesinin’de o’zinin’ mamleketlik tili bar dep ayta almaymiz. Misal etip alsaq, Latin Amerikasi mamleketleri ispan ham potugal tillerinde soyleese al Afrika mamleketleri anglichan ham fransuz tilinde soylesedi. Mine doslar du’nyada qanshadan-qansha mamleketler o’z tiline iye emes. Solay eken biz o’z ana-tilimizdi tuwri so’ylewimiz kerek. YUNESKO sho’lkeminin’ mag’lumatlarina qarag’anda, ayyem zamanlarda jer juzinde 7-8 min’ g’a deyin til bolg’an bolsa, bu’gingi ku’ne planetamizda 6 min’ til bolip olardin’ 90 % i joq bolip ketiw qarsan’inda turipti. Bul bolsa o’zinin’ ana-tilinde soylewshilerdin’ kemeyip baratirg’anliqlari, o’zinin’ tilin buzip so’ylewi tillerdin’ kemeyip baratirg’anlig’inan derek bermekte. Solay eken biz o’z ana-tilimizde sap ham taza soylewimiz kerek.
Qaraqalpaqstan Respublikasi til biyligi 1989-jili 1-Dekabr sanesinde qabil qiling’an. Bul nizam boyinsha qaraqalpaq ham o’zbek tili Qaraqalpaqstan Respublikasinin’ mamleketlik tili bolip tabiladi. Qaraqalpaq tili hesh qaysi tilge uqsamaytug’in o’z aldina til esaplanadi.
Qaraqalpaq tili shig’isi boyinsha Altay tiller shan’arag’inin’ turkiy tiller toparina, al turkiy tiller bo’liniwi boyinsha qipshaq qa’wiminin’ toparina kiredi. Soni aytip o’tiwimiz kerek Qipshaq tillerinin’ toparin ha’zirgi turkiy tillerdin’ 11 tili quraydi. Tu’rkiy tiller shan’arag’ina na’zer salatug’in bolsaq bizge en’ jaqin tiller bul qarashay ham qazaq tiller bolip tabiladi, yag’niy aytqanda bul tiller bizin’ ana-tilimizge uqsap ketetug’in ta’repleri bar.
Qaraqalpaq tilinin’ izzertleniw tariyxina keletug’in bolsaq rus ilimpazi N.A Baskakovtin’ xizmetlerin aytip o’tiwimiz kerek. Bul insan derlik o’mirinin’ ko’p bo’limin bizin’ tilimizdi u’yreniwge qaratti. Ol o’zinin’ u’lken tomliq “Qaraqalpaq tili” atli ilmiy miynetinde qaraqalpaq tiline bir qansha terminler qollanilg’an. Solay eken N.A Baskakovtin’ qaraqalpaq tiline qosqan u’lesi ulli bolip tabiladi. Men oylayman, ba’lkim bul insan bolmag’anda qaraqalpaq tili usi darejege jetip kelmes edi. N.A Baskakovtan basqa qaraqalpaq-tilin S.E Malov, E.D Polivanov larda ilmiy jaqtan izertlegen. Menin’ o’zim patriot ( watan suyiwshilik sezimi) bolsamda soni ta’n aliwimiz kerek, qaraqalpaq tilinin’ jetilisiwinde tiykarinan rus ilimpazlarinin’ qosqan u’lesi u’lken. Jergilikli watanlaslarimizda qaraqalpaq tilinin’ rawajlaniwina u’les qosqan. Misal etip alatug’in bolsaq N. Dawqaraev, K. Ubaydullaev, D. Nasirov, A. Qidirbaev, J. Aralbaevlar bolip tabiladi.
Bu’gingi kunge kelip atirapqa nazer salsaq o’z ana-tilimizdi qopal rawishte buzip so’ylep atig’an insanlardi-da ushratip atirmiz. Bul bolsa, tilimizge degen hurmetsizlik bolip tabiladi. Biz ata-anamizdi qanday hurmetlesek o’z tilimizdi-de sonday hurmet qiliwimiz kerek. Shayir ham jaziwshilarimiz ana-tilimiz haqqinda ko’pten-ko’p biybaxa shig’armalar ham qosiqlar do’retip ketken. Solardan misal etip atatug’in bolsaq, har bir qaraqalpaq perzenti yad alg’an bir ajayip qosiq bar, duris taptin’iz bulda bolsa O’zbekistan ham Qaraqalpaqstan qahramani Ibrayim Yusupovtin’ (1929-2008) “Ana-tilime'' qosig’i. Usi qosiqtan bir shingil….
Ana-tilim, sen basqadan ayirma,
Sen turg’anda men de a’dewir shayirman,
Sonsha qatal su’rgunlerge jog’almay,
Bul ku’nlerge jetkenime qayilman.
Shayirimiz usi qosiq qatarlari arqali xalqimizg’a, tilimizge degen hurmet ham maqtanish sezimleri o’z ko’rinisin tabadi. Ibrayim Yusupov men ushin ham pukil qaraqalpaq xalqi ushin ulli insan esaplanadi.
Jahange nazer taslaytug’un bolsaq hazirgi kunge kelip du’nyada 6 til xaliq araliq rasmiy til esaplanadi, bular ingliz, rus, fransuz, qitay, arab, ispan tilleri.
Mine usi jil Qaraqalpaq tili biyliginin’ qabil etilgenineda 31 jil toladi, bul azi-kem waqit emes. Qaraqalpaq tili bizin’ ana-tilimiz, bay miyrasimiz bolip tabiladi, solay eken biz tilimizge hu’rmet penen oni buzbay so’ylesiwimiz kerek, sol arqali mamleketimizge xadal perzent bola alamiz. Til bolmasa millette bolmaydi, solay eken o’z ana-tilimizdi qaraqalpaq tilimizdi asrap-abaylayiq.
Bizler jasap atırǵan ana-watanımızdı, ana tilimizdi, dinimizdi, dástúrlerimizdi ata-babalarımız saqlap qalǵan. Ana Watan bar eken, demek, til bar, ol jasap atır. Al, sol ana watanda tilimizdi taza tutıp, ózgeni ayıplamayıq!