Paydalanılǵan ádebiyatlar

Tema: Lingvomádeniyattanıwdıń tiykarǵı baǵdarları.
Jobası
Kirisiw

1. 
   Lingvomádeniyattanıw izertleniw tarıyxı.
   
2. 
   Lingvomádeniyattanıwdıń tiykarǵı baǵdarları
   

Juwmaq
Paydalanılǵan ádebiyatlar.

Kirisiw
Lingvomádeniyattanıw tiykarların biliw jáne onıń tariyxın úyreniw XXI ásir mádeniyatında Lingvomádeniyattanıw paradigmasınıń qáliplesiwi, qásiyetleri hám dinamikasın, sonıń menen birge, házirgi zaman materiallıq processlerindegi ózgerislerdi túsiniw imkaniyatın beredi.
Bul pán mádeniyattanıw, tariyxtanıw, filosofiya tariyxı, mádeniyat filosofiyası, filologiya, filologiya menen baylanıslı. Bul pándi oqıtıwdan aldın tómendegi pánler uyreniledi: “XX ásir mádeniyati”, “Zamanagóy mádeniyat”, “Estetika”, “Etika”, “Jáhán mádeniyatı tariyxı”, “Kórkem óner tariyxı”, “Etnolingvistika”, “Etnolingvistika”, “Jigirmalanshı ásir mádeniyati”. Etnologiya”, “Til”, “Filosofiya”.
Pánniń úyreniw obiekti Lingvomádeniyattanıw bolıp tabıladı. Pánniń predmeti til hám mádeniyat ajıralmaytuǵın ishki birligi, XX ásir mádeniyatındaǵı lingvistik izertlewler, zamanagóy mádeniyat tiykarǵı tendenciyaların úyreniw, zamanagóy mádeniyatda materiallıq qádiriyatlardıń qáliplesiwiniń ayrıqsha qásiyetlerin úyreniw bolıp tabıladı. mádeniyat. Lingvomádeniyattanıw yamasa lingvokulturologiya latınsha " lingua" - til, " sultura" - mádeniyat, " logos" - táliymat atamalarınıń birikpesinen kelip shıqqan halda, filologiya hám mádeniyattanıw kesilispesinde qáliplesken pán tarawı bolıp tabıladı. Xalıq mádeniyatınıń tilge tásiri.

1. 
   Lingvomádeniyattanıw izertleniw tarıyxı.
   

Qaraqalpaq filologiya iliminde bul lingvokultura jónelisinde bir qatar jumıslar alıp barılmaqta. Mısalı, ózbek filologliginde lingvomádeniyattanıw ilimiy tiykarlanıwı, mádeniyat tilde sáwleleniwi sıyaqlı qatar máselelerge qaratılǵan dáslepki ilimiy izertlew úlgileri retinde Sh. Abdinazimov, X.Tolıbaev miynetlerin atap aytsaq boladı.
Sonday-aq ózbek filologiyasında A.Nurmonovtıń “Ózbek tilinde lingvokulturologik jónelis”, N. Mahmudovtıń “Tildiń jetilisken izertlewi jolların izlep”, N. Sayidrahimovanıń “Lingvokulturologiyanıń ilimiy tıykarlanıwına tiyisli ayırım oy-pikirler”, “Lingvokulturologiyanıń komponentlari” atlı maqalaların, D. Xudoyberganovanıń “Teksttiń atropotsentrik izertlewi” temasındaǵı monografiyasini belgilew múmkin. Usı jumıslarda lingvomádeniyattanıw pániniń mánisi, predmeti hám obiekti máseleleri úyrenilgen.
Hár bir millet ózinde málim bir milliy dástúrlerdi sáwlelendiredi. Yaǵnıy hár bir xalıqtıń, millettiń óz milliy dástúrleri, úrp-ádetleri bar. Bul mániste hár bir insan áne sol milliylikti ózinde kórsetiwshi arnawlı bir mádeniyat, til, tariyx, ádebiyatqa baylanıslı boladı. Sonı da aytıw kerek, til sociallıq hádiyse bolıw menen birgelikte mádeniyat penen de tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Búgingi kúnde insanlar, xalıqlar, mámleketler ortasındaǵı ekonomikalıq -siyasiy, materiallıq hám de ilimiy baylanıslar, xalıq aralıq -materiallıq kommunikativ processler filologiya salasında tillerdiń óz-ara munasábeti hám til mádeniyatı hám de tildiń milliy ayrıqsha kórinisi sıyaqlı qatar hám mádeniyattanıw ortasındaǵı bólek spetsifik baǵdarı hám predmetine iye bolǵan jańa tarawdıń - lingvomádenitattanıwdıń júzege keliwine sebep bolıp atır. XX ásir aqırlarına kelip, til hám mádeniyat mashqalasın úyreniwdi maqset etken - filologiyanıń jańa tarawı lingvokulturologiya jedel rawajlandi.
Lingvokulturologiya - “til hám mádeniyat”tıń ajıralmas baylanıslılıǵın, onıń qáliplesiwi hám rawajlanıwın ózinde sáwlelendirgen hádiyseler - til-mádeniyattı birgelikte úyrenetuǵın bólek ilimiy taraw esaplanadı. Ol mádeniyattanıw hám filologiya pánleri ortasında júzege kelgen ulıwmalasqan pán bolıp, til hám mádeniyat óz-ara tásiri hám baylanıslılıǵı, bul baylanıslılıqtıń qáliplesiwi hám de pútin bir sistema retinde til hám tilden sırtda sáwleleniwi sıyaqlı hádiyselerdi úyreniw menen shuǵıllanadı. Bir tárepten lingvomádeniyattanıwdıń insaniyattıń materiallıq til faktorındaǵı ornı, basqa tárepten bolsa, til faktorındaǵı insannıń ornın úyrenedi.
Lingvomádeniyattanıwdıń úyreniw obiektine kóre mádeniyattanıw hám filologiya pánlerine anaǵurlım jaqın, biraq mazmun-mánisi, úyreniw obiektine b¹olǵan jantasıwına kóre ayrıqsha dep aytıw múmkin. Onıń shegaralanıwshı mártebesi sonnan ibarat, ol xalıq mádeniyatınıń tilde kórinetuǵın bolıwı hám de ańlatılıwı, til mentaliteti, milliyligi, til ruwxıylıqı menen baylanıslı túrde sóylew baylanısti shólkemlestiriwdegi milliy-materiallıq spetsifik qaǵıydalardı úyrenedi hám de millet mádeniyatınıń tilde sawlelengen ayrıqsha milliy til qásiyetlerin anıqlaw, izertlew menen shuǵıllanadı.
Atap aytıw kerek, mádeniyat túsinikler sisteması, arnawlı bir xalıqtıń turmıs obrazı, milliy xarakter, milliy mentalitet retinde keń etnografik mazmun bildiredi. N. S. Trubetskiydiń pikrine qaraǵanda : “Materiallıq konnotaciyalarsiz qandayda bir sóz bolıwı múmkin emes, yaǵnıy salıstırıwda, salıstırıwda qanday da ulıwma bólimler bolıwı shárt”². Til hám mádeniyat áne sonday óz-ara jaqınlıǵı hám baylanıslılıǵı olardı birden-bir metodologik tiykarda úyreniw imkaniyatın berdi. Yaǵnıy, til hám mádeniyat.
“Til hám mádeniyat” mashqalasınıń úyreniliwinde bir qansha izertlewlerdi atap aytıw múmkin: birinshi izertlew filosof ilimpazlar (S. A. Atanovskiy, G. A. Brutyan, E. S. Markaryan) lar tárepinen islep shıǵılǵan bolıp, ol jaǵdayda mádeniyat tilge bir tárepleme tásirinen bolmıstıń ózgeriwi nátiyjesinde milliy- materiallıq tipiklestiriw hám tilde ózgeris júz beredi, degen ideya jatadı³.
Náwbettegi izertlewde bolsa bul tásirdiń qarama qarsı tárepi, yaǵnıy házirgi kúnge shekem ashıq qalıp kiyatırǵan hám tartıslı másele - tildiń mádeniyatqa tásiri máselesin úyreniw maqset etiledi. Tildi psixik quwat retinde túsiniw bul izertlewdiń tiykarǵı ideyası esaplanadi. Tildi psixik quwat retinde túsiniw (v. Gumboldt, A. A. Potebnya) tiykarında Sepir-Uorfning lingvistik baylanıslılıq gipotezasi, yaǵnıy hár bir xalıq bolmıstı óz ana tili arqalı kóredi, sezim etedi, sezim etkenin belgileydi, degen ideya jatadı⁴. Bul ideya keyinirek, I. L. Vaysgerbernniń tildi “Ótkinshi dúnya”, yaǵnıy “bolmıstı ańǵarıw”, arnawlı bir “ámelde barlıq hám oylaw” retinde qaralıwshi ideyalarında alǵa súrgen. Onıń bul gipotezasi kópshilik ilimpazlar tárepinen biykar etilgen bolsa da, biraq olar basqa usıllar menen túsindiriliwi quramalı bolǵan hádiyselerdi ańǵarıwǵa járdem berdi. Atap aytqanda, N. I. Tolsttıń etnolingvistik mektep wákilleriniń jumısları, E. Barminskiy hám isin dawamlawshılarınıń lingvoantropologik baǵdardaǵı jumısları bunıń tastıyıǵı bolıp tabıladı ⁵.. Úshinshi izertlew tuwrıdan-tuwrı til hám mádeniyat óz-ara tásiri hám baylanıslılıǵı ideyalarına tiykarlanadı. Til milliy mentalitetniń spetsifik qırların ózinde kórinetuǵın etedi. Basqa tárepden “mádeniyat tilde“ jaylasqan, yaǵnıy ol tekstte tolıqlıǵınsha óz ańlatpasın tabadı.
“Lingvokulturologiya” termini daáslep frazeologik mektep tiykarlawshisi
V. N. Teliyava, V. V. Vorobyov, V. A. Maslovava basqalardıń jumıslarında kórindi. Lingvomádeniyattanıwdıń qáliplesiwi haqqında aytılǵanda, derlik barlıq izertlewshilerdiń bul teoriyanıń túbiri V. F. Gumboldtǵa barıp taqalıwın aytıp ótedi⁶. Bul ádebiyatlarda bul tarawdıń rawajlanıwda A. A. Potebnya, L. Vaysgerber, X. Glins, X. Xols, D. Uitni, D. Ol. Pauell, F. Boas, E. Sepir, B. L. Uorf, G. Brutyan, A. Vejbiskaya, D. Xaymz sıyaqlı filologlardıń pikirleri zárúrli rol oynalıǵi aytnadi⁷. Bul sıyaqlı qarawlar lingvistika salasında XX ásir aqırlarında ataqlı orıs ilimpazları qatarında sırt el ilimpazları tárepinen de tán alındı. Bunday qaraslarǵa kóre, til tek ǵana mádeniyat penen baylanıslı, bálki ol ózinde mádeniyat artıwın da ańlatadı. Til bir waqtıniń ózinde jaratıw quralı, mádeniyat rawajlanıwı hám saqlanıwın támiyinleytuǵın onıń bir bólegi bolıp tabıladı, sol sebepli til járdeminde ruwxıy mádeniyat hám de bolmıstaǵı islep shıǵarıw, materialları real jaratıladı.
Áne sol ideyalar tiykarında mıń jıllarda sırt elde jańa pán - lingvomádeniyattanıw payda boldı hám XX ásirdiń 90 -jıllarında arnawlı tarawdıń biri retinde qáliplesti.

\

1.