Oxirgi variant davrlarga bo`lingan

Xioniylar IV asr o'rtalarida O'rta Osiyoga Yettisuv va Sharqiy Turkistondan ko'chmanchi Xion nomli qabilalarning hujumi bosh-lanadi. Xioniylar 353-yilda o'z hukmdori Grumbat boshchiligida Sug'dga bostirib kiradilar. So'ngra ular Eronda tashkil topgan va tobora kuchayib borayotgan Sosoniylar davlati bilan to'qnashadilar. Dast-labki janglardayoq sosoniylar shohi ShopurII(309-379) xioniylardan yengiladi. So'ngra o'zaro sulhga kelishilib, hatto ular o'rtasida ittiloqlik nikoh orqali yuzaga keladi. O'rtadagi ittifoq goh buzilib, goh tiklanib turadi.Nihoyat, IV asrning 70-yillarida O'rta Osiyoda xioniylar hukmronligi o'rnatildi. Sirdaryo bo'ylaridan to Amudaryo havzasigacha cho'zilgan keng maydonda xioniylarning kuchli davlati qaror topadi. Bu davlat 120 yildan oshiqroq hukmdorlik qiladi.

Toxarlar .V asrning 20-yillarida sharqdan Sirdaryo va Orol bo'ylari orqali Xorazm hamda Amudaryo havzasiga yana bir ko'chmanchi chorvador aholi — toxarlar kirib keladi. Toxarlar kushonlarning avlodlaridan bo'lib,Kidar ismli hukmdor ularga yo'lboshchi edi. Shuning uchun ular kidariylar nomi bilan tilga olinadi. Tez orada kidariylar Amudaryo havzasi hamda g'arbiy va janubiy Sug'd yerlarini ishg'ol etib, Xioniylar davlatining janubiy qismida o'z hukmronligini o'rnatganlar. Balx shahri esa bu yangi davlatning poytaxtiga aylantirilgan. V asrning 30-50-yillarida kidariylar bilan sosoniylar o'rtasida zid-diyat tobora kuchayib, ular bir-biriga dushman bo'lib qolgan. Bu ikki davlat o'rtasida 456-yilda bo'lib o'tgan navbatdagi to'qnashuvda sosoniylardan qaqshatqich zarbaga uchragan kidariylar o'zini qayta o'nglab ololmaydi. Buning ustiga tez orada kidariylar shimoldan janubga tomon siljigan yana bir ko'chmanchi chorvador aholi — eftallar bilan to'qnashadilar. Natijada, kidariylar O'rta Osiyoni tark etib, janubga — Shimoliy Hindistonga chekinadilar. U yerlarda 75 yil hukmronlik qiladilar.

73. 
    O'rta Osiyoda eftaliylar davlatining shakllanishi, uning hududiy chegarasi. Mamlakatimiz
    xududida ilk urta aerlar davrida tashki! lopgan yirik davlatlardan dastlabkisi Eftgliylar davlatidir. "Eftal"
    suzi eftalimylar shoxi Vaxshunvor Eftalon nomi bilan boglik. U 457 yildan e'tiboran CHoganiyon,
    Toxariston va Badaxshonni xam uziga buysundirib Urta Osiyoda katta davlatga asos soldi. Bundan taxlikaga tushgan Eron shoxi Peroz eftaliylarga karshi uch marta yurish kilgan va u uch marta tor-mor keltirilgan.
    Eftaliylar Marv, Kobul, Panjob vodiysi, Karashar, Kuchu, Kashkar va Xutonni egallaidilar. Eron uzok yillar eftaliylarga xiroj tulab turgan. Fakat 563-567 yy.da turk xokoni Silsivul tomonidan berilgan zarbadan sung eftaliylar inkiroz sari yuzlandilar va turk xokoni ta'siriga tushib koldiiar. Dexkonchiliq chorvachiliq xunarmandchilik. Jamiyatda er egaligi munosabatlari shakllana boshlangan bulsada, kul mexnatidan foydalanish davom etgan. Oliy tabaka vakillarija xatto patriarxal tuzum koldaklari (kupxotinlilik) xukm surgan. Eski tartibdagi shaxarlar umiga shaxar-kal'alar karor topgan. Eron-Vizantiya, Xitoy, Xindiston bilan savdo. Sugd tilidan keng foydazangan. Madaiiiyat yukori darajada.
    

76. Eftaliylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot.. Mamlakatimiz xududida ilk urta yerlar davrida tashkil topgan yirik davlatlardan dastlabkisi Eftaziylar davlatidir. "Eftal" suzi eftalimylar shoxi Vaxiunvor Eftalon nomi bilan boglik. U 457 yildan e'tiboran CHoganiyon, Toxariston va Badaxshonni xam uziga buysundirib Urta Osiyoda katta davlatga asos soldi. Bundan taxlikaga tushgan Erom shoxi Peroz eftaliylarga karshi uch marta yurish kilgan vau uch marta tor-mor keltirilgan. Eftaliylar Marv, Kobul .Ishjob vodiysi Karashar, Kuchu, Kashkar va Xutoshsh egallaydilar. Eron uzok yillar eftaliylarga xiroj tulab turgan. Fakat 563-567 yy.da turk xokoni Silsnvul tomonidan bemlgan zarbadan sung eftaliylar inkiroz sari yuzlandilar va turk xokoni ta'siriga tushib koldiiar, Dexkonchiliq chorvachiliq xunarmandchilik. Ja.miyatda er egaligi munosabatlari shakllana boshlangan bulsada, kul mexnatidan foydalanish davom ettan. Oliy tabaka vakillarija xatto patriarxal tuzum koldiklari (kupxotinlilik) xukm surgan. Eski tartibdagi shaxarlar umiga shaxar-kal'alar karor topgan. Eron-Vizantiya, Xitoy, Xindiston bilan savdo. Sugd tilidan keng foydalangan. Madaniyat yukori darajada.

77. 
    Mazdak harakatining paydo bo'Iishi va uning asosiy g'oyalari. Mazdak xarakati V asr oxiri va
    VI boshlarida Eronda kutarilgan.Uning ta'minota yaxshilikning yomonlikka karshi galabasini ta'minlash
    uchun kon tukilishini takozo etar edi. Mazdak «Xamma odamlar tengdir va tengsizhkka barxam berish keraq
    buning uchun boyiarning er va mulklarini tomb olish kerak» deb targib kildi. «Barcha ne'matlar tepa-teng
    tarkatilmogi lozim - deb xitob kilardi. Zero xamma xam xudonikg kulidir, xamma xam bir xil narsaga
    muxtojdir.Mazdakning bayon ettan xadislari kata muvaffakiyat kozonadi Mazdakchilaming xarakatlarida bir
    gala och-yalangoch odamlarning boy-bayotlardan omborlarini vayroon kilishdan boshlandiDiska vakt ichida
    kuzgalgan butun mamlakatni kamrab oldn.Mazdak boyiarning mulkini tortib olib, uni kashshoklarga
    taksimlaydi. 523 yilda kuzgolonchilar ommaviy tarzda kirgin-barotga duchor kilinadi .Mazdak va boshka
    raxbarlar katl kilingandan key in kuzgolon bostirildi. Mazdakchilaming maglubiyati sababi shuki, ular karshi
    bosh kutarib chikkin er egaligi usha davrda Urta Osiyo" xalklari uchun tarakkiyotning zaruriy boskichi bulib
    savdolangan edi, shu bilan birga jamoaviy tenglik barkaror etish ishlari sifatida u uz umrini barkaror yashab
    bulgan urugchilik tuzumiga kaytishnn ifodalaredi.SHunday bulsada, Mazdak kuzgoloni tarakkiyparvar
    ma'no kasb etardi, chunki u xalkni zolim va tekinxurlarga karshi yoklantirgan edi».
    
78. 
    Turk xoqonligining vujudga kelishi. Turk xoqonligi tomonidan Markaziy Osiyo
    hududlarining zabt etilishi. Davlatning boshligi dastlab jabgu, tangrikut, keyinchalik esa xokon
    (imperator) deb atalgan. Maxalliy gokimlar esa yabgu, jabgu deb atalgan. Turkxokonligi ana shu
    xokonning, bekliq otabeklik shakllarda tashkil topgan. Davlatning boshkaruv shakli monarxiya bulib,
    xokimiyat xokon kuli ostida bulgan. YUkori mansablarni esa boy zodagon turklar va kisman boy maxalliy
    zodagonlar egallagan. Xukmdor saroyiga sukd xujjatlariga kura, kuyidagi mansablar bulgan: xarbiy
    ma'muriyat boshligi Fargonada tutug, Sukddda charish deb atalgan, viloyat xokimlari Sugdcha Xvabe deb
    atalgan. Podsho devonxonasining boshligi depirapat deb atalgan. Bundan tashkari, gupat - daromadlar noziri
    - molil ishlari bilan shugullanadigan mansab, oxvirpat kirok - xujjatlar tuzuvchi mansabdor., paxtvanak -
    jazoni ijro etuvchi jallod lavozimi xam bulgan.Turk xokonligi kanchalik katga bulmasin chinakkam
    markazlashgan davlat emas edi. Uning asosi kabilalar ittifokidan iborat edi. Xukmdoming xokimiyati urug
    aymok udumlariga tayangan xarbiy ma'muriy bosh каш vga asoslangan. Buysundirilgan xududlarni
    maxalliy xokimlar orkali boshkaruv tartiby xokonlikni tobora zaiflashtira borgan. Vizantiya, Xitoy va Eron
    bilan doimiy rakrbat xokonlik axvolini yanada ogirlashtirgan. Buning okibatida xokonlik VI asrning 80-
    yillari oxirlarida nkkiga bulinib ketadi.
    
79. 
    Turk xoqonligi davrida mamlakat boshqaruv usuli Mamlakatdagn iktnsodiL va madyanin xayot.
    Turk xokonligi 551 ynlda Oltoyda tashkil topdi. Bu davlat xaki da Xitoy manbalarida ma'lumotlar berilgan.
    Davlatning boshligi dastlab jabgu, tangrikut, keyinchalik esa xokon (imperator) deb atalgan. Maxalliy
    gokimlar esa yabgu, jabgu deb atalgan. Turkxokonligi ana shu xokonning, bekliq otabeklik shakllarda
    tashkil topgan. Davlatning boshkaruv shakly monarxiya bulib, xokimiyat xokon kuli ostida bulgan.
    YUkor^g mansablarni esa boy zodagon turklar va kisman boy maxalliy zodagonlar egallagan. Xukmdor
    saroyiga sukd xujjatlariga kura, kuyidagi mansabiar bulgan: xarbiy ma'muriyat boshligi Fargonada tugun,
    Sukgdda ixshid deb atalgan, viloyat xokimlari Sugdcha Xvabe deb atalgan. Podsho devonxonasining
    boshligi depirapat deb atalgan. Bundan tashkari, gupat - daromadlar nozchri - moliya ishlari bilan
    shugullanadigan mansab, oxvirpat - xujjatlar tuzuvchi mansabdor., paxtvanak -jazoni ijro etuvchi jallod
    lavozimi xam bulgan.
    
80. 
    Arab xaiifaligining paydo bo'Iishi va uning bosqinchilik yurishlari. Milodiy VII Arabistonda
    markazlashgan siyosiy davlat karor topdi. Bu davlatni markazlashtirishda islom dini xam muxim axamiyat
    kasb etadi. Arablar siyosiy kavmidan bulib, turli dinlarga siginardi. Ana shunday sharoitda yakkaxudolik
    dinini targib etish uchun tarix saxnasiga Muxammad keldi. Dastlab, uning omadi kelmaydi.Keyin vaziyat
    tufayli 622 yil 16 iyulda Makkadan Madinaga xijrot kiladi.Ana shundan sung musulmon sharkida xijriy yil
    xisobi boshlanadi.SHunday kilib, 630 yil Arab xalifaligi tashkil topdi.Muxammad (s.av) keldi .Dastlab,
    

uning omadi kelmaydn. Kiska vaziyat tufayli 622 yil 16 iyulda Makkadan Madinaga xijrot kiladi.Ana shundan sung musulmon sharkida xijriy yil xisobi boshlanadi.SHunday kilib, 630 yil Arab xalifaligi tashkil topdi .Muxa mpmad (s.av) 632 yilda vafot etgach, turt xalifalar davrida islom dini butun Arabistonda tarkatildi.Bu turt xalifalar Abu Bakr, Umar, Usmon AH davrlarida yagona markazlashgan arab davlati tashkil topdi.661 yilda taxtga Ummaviylar sulolasining kelishi xalifalikning istilochilik yurishlarini boshlab beradi.Arablar nafakat evropaga, balki shark xalklari ustiga gorish boshlaydi.Ular Amudaryonnng yukori tarafnini «Movarounnaxn> deb atashardi.Bu suzning manosi, «daryoning narigi taklifi» degan manoni anglatgan.Arablarning ilk bor Movarounnaxrga yurishi 667 у CHigosniyonda boshladi.Keng boskinchilik yurishlari xalifa Maviya 1 davrida boshlaib, uning buyrugi bilan Ubaydullox ibn Ziyod Amudaryodan kechib utib, bostirib kiradi.Arablarning dastlabki yurishlari maxalliy xalkning xarbiy saloxiyatini sinab kurish boylik ottirish bulgan. 704 Xuroson noibi etib Kutayba ibn Muslim tayinlandi.Unga Movarounnaxr dan to Xitoygacha bulgan xududlami buysundirish vazifasi yuklandi.Ana shu maksadda 707 yil Amudaryodan utib, Buxoro voxasiga bostirib kiradi.711 yil Xorazm i stilo etiladi.Sugd bosib olinadi.Kutaybaning yurishi 715 yil, Fargonagacha davom etdi.U yangi xalifata karshi chikgach Fargonada uz askarlari tomonidan katl etil adi. SHunday kilib, Vlll-asrning 20-yillariga kelib Movarounnaxrda arab xalifaligining siyosati umatildi. Islora dini keng targib kilindi.Islom diniga ultanlar jon soligi juz'yadan ozod eti 1 adi- SH u sabab maxalliy xalkning past tabaka vakillari kuprok islom dinini kabul kildi. Arablar islom bayrogi, ostida siyosat yuritar ekan, bu siyosat kammokkullik bilan amalga oshirildi.SHu sababdan arablar zulmiga karshi ozodlik xarakatlari tulkini vujudga keldi. Arablarning bosib olishi yangicha madaniyatni yaratdi. Arab tilining nufuzini ortib borishi, tufayli Urta Osiyo xatklarining madaniy xayotida arab tili kata axdmiyatni kasbetdi.Keyingi davrlaruchun arab tili va madannyati ulkan sivilizatsiyaning yaratishga imkon berdi.Abu Nasr ForobiY.Ibn Sino kabi olimlar aynan arabtilida ijod ettan. Xalifalikning njobiy tomonlari ana pgunda edi.

81. 
    Movarounnahrning Qutayba ibn Muslim boshchiligidagi arab qo'shinlari tomonidan istilo
    qilinishi.
    

O‘rta Osiyodagi siyosiy parokandalik va kichik 1ilatlarning bir-birlari bilan tez-tez nizolarga •vrib turishi Qutaybaga qo‘l keldi. O‘z harbiy yurishlarini Qutayba 705 yil Balx viloyatini bosib olish bilan boshladi. Balxdan tashqari Qutaybaga Chag‘oniyon, Shuman va O‘rta Osiyoning janubidagi kichik viloyatlar bo‘ysunadi. Chag‘oniyon hrkimi Tish arablar tomoniga o‘tib ketadi.

706 yil Qutayba katta qo‘shin bilan Movarounnahrga kirib keldi. Tabariyning ma’lumotlariga ko‘ra Qutayba eng obod va boy shaharlardan biri Poykand tomon harakat qildi. Uning qo‘shini tarkibida arablar xizmatiga o‘tgan Balx va Chag‘oniyon hokimlarining ham qo‘shinlari bor edi. Poykandning ko‘pchilik aholisi savdogarlar edi. Shaharda qoldirilgan harbiy qo‘shinga turk sarkardasi bosh edi. Sug‘d va boshqa viloyatlardan kelgan kuchlar bilan poykandliklar arablarga qattiq turib qarshilik ko‘rsatdilar. Arablar sug‘dlar tomonidan o‘rab olinib Qutaybaning barcha yo‘llari kesib qo‘yildi.

Poykand fojiasidan so‘ng Qutayba boshliq kuchli raqibga zarba berib uni mag‘lub etish maqsadida Sug‘d podshosi Tarxun, Buxoro hukmdori Xunukxudod, Shopurkom hokimi Vardanxudod boshliq katta qo‘shin yig‘ildi. Ularga turklar yordamga kelib, jami qo‘shinning miqdori 40000 kishi atrofida edi.

Ittifoqchilar qo‘shini Buxoro yaqinida Torob, Xunbun, Romiton oralig‘ida to‘plandi

708-709 yillar mobaynida Qutayba Buxoro va uning atrofiga bir necha bor hujum qilib, Buxorxudod Tug‘shod qo‘shinlarini tor-mor etadi va unga amir etib o‘z yaqinlaridan birini tayinlaydi. Amir Buxorxudod ustidan nazorat qilib turish, Buxoroda qoldirilgan harbiy qismga askarboshilik qilish, aholidan soliq undirishi va uni o‘z vaqtida xalifalikka yetkazib berish vazifasini ado etar edi.

Xorazmda boshlangan ichki ziddiyatlar Qutayba fikrini o‘zgartirdi. Xorazmda xalq g‘alayoni boshlangan bo‘lib, unga Xorazmshoh Chag‘onning ukasi Xurzod boshchilik qilar edi. Qutayba Xurzod boshchiligidagi qo‘zg‘olonchilarni tor-mor keltiradi. 710-712 yillarda Xorazmshoh Qutayba bilan tinchlik sulhini tuzib, unga 10000 qoramol miqdorida boj go‘laydi. Xorazm shu bilan o‘z mustaqilligini yo‘qotib arablar hokimiyatini tan oladi. Qutayba esa o‘z qushini hamda Xorazmshoh va Buxorxudod qo‘shinlari '•ilan birgalikda Samarqandga yo‘l oladi.

Shu paytda norozilik va qo‘zg‘olon natijasida So‘-dlar podshosi Tarxun taxtdan ag‘darilgan edi. Sug‘d mkdshosi va Samarqand afshini sifatida Tarxunning uk.chsi G‘urak (710-737) taxtga o‘tiradi. Tarxun zsa >i1>sda o‘zini-o‘zi halok etadi.

Qamalda qolgan G‘urak Shosh podshosi, Turkiy xoqon va Farg‘ona ixshidiga murojaat qilib ulardan yordam so‘raydi. Turkiylar qo‘shini bu paytda Sug‘d chegarasi yaqinida bo‘lib Farg‘ona va Shosh qo‘shinlari bilan birgalikda ittifoqchilar lashkarini vujudga keltiradi. Ittifoqchilar qo‘shinining tepasiga lashkarboshi etib Turkiy xoqonning kichik o‘g‘li Inal xoqon tayinlanadi. Qutayba darhol o‘z ukasi boshchiligida saralangan qo‘shin tuzib, ittifoqchilar yo‘liga tuzoq qo‘yadi. Arablar ittifoqchilarni tor-mor etib, ularning mol-mulklarini talaydilar.

Qutayba shundan so‘ng Samarqandga hujumni kuchaytiradi. Shahar ra’danroz (tosh otg‘ich) lardan o‘qqa tutiladi. Bu janglarda ayniqsa buxoroliklar, xorazmliklar katta jonbozlik ko‘rsata boshlaydilar. Bir oy davomida shahar mudofaachilari Samarqandni qahramonona mudofaa qildilar. Arablar oxir oqibatda shahar devorlarini buzib Shahristonga bostirib kirdilar. Samarqand arablarga taslim bo‘ldi. G‘urak va Qutayba o‘rtasida sulh tuzildi. Qutayba jo‘nab ketishi oldidan shaharda o‘z ukasi Abdurahmon ibn Muslim boshliq yaxshi saralangan qo‘shinni qoldirib ketadi. Lekin matonatli Sug‘d aholisining qarshiligi bu bilan tugamaydi. Al-Yaqubiyning yozishicha, 712 yil kuzida Samarqandda arab noibiga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tariladi. Ularga turklar yordam beradi. Faqatgina 713 yil bahorid» Qutaybaning yetib kelishi bilan shahardagi qo‘zg‘olon bostiriladi.

Mug‘ tog‘idan topilgan hujjagga ko‘ra Qutayba o‘zining keyingi yurishlarida Shosh, Farg‘ona va Turkiy xoqonlik qo‘shinlaridan iborat yana bir harbiy vdtifoqning qarshiligiga duch keladi. Sug‘d, Shosh, Farg‘ona ittifoqiga GTanjikent hokimi Devashtich ham qo‘shiladi. U Shosh va boshqa yerlarga o‘z elchisi Fatufarnni yuboradi. Fatufarn nomani Shosh hukmdori Moxedu tudun (Bahodir tudun) ga topshiradi. Qolgan ikki maktubni Farg‘ona elchisi orqali turkiylar hokimi va Farg‘ona ixshidiga berib yuborgan.

Qutayba bu o‘lkalarni tezda o‘ziga bo‘ysundirish harakatiga tushadi. Tabariyning ma’lumotlariga ko‘ra, Qutayba 713 yil Buxoro, Kesh, Nasaf va Xorazm aholisidan 20000 askar to‘plab berishni talab qildi. O‘z qo‘shini bilan uni qo‘shib, qo‘shinni 2 ga bo‘lib ajratadi. Kesh, Nasaf, Xorazmdan kelgan qo‘shin Shosh viloyatiga, o‘zi esa asosiy kuch bilan Ustrushona orqali Farg‘ona vodiysiga yo‘l oladi. Birinchi qo‘shin Shosh qo‘shinini tor-mor etib, Shosh viloyatini egallaydi. Qutayba esa Ustrushonada hal qiluvchi jang olib borib, Xo‘jand va Kosonni zabt etadi.

714 yil Qutayba Turkiy xoqonliqdan harbiy yordam kelish yo‘lini to‘sish maqsadida Shosh vohasiga qayta vostirib kiradi. O‘sha yili asosiy yo‘ldagi Isfijob (Sayram) ni ishg‘ol etadi. 715 yil boshida esa Farg‘onaga qochib ketishga majbur bo‘ladi. Qutayba o‘sha yili Qashqargacha bo‘lgan yerlarni istilo etadi. Hamma viloyatlarga arablardan bo‘lgan amirlarni noib etib tayinlaydi. O‘sha yili arab xalifasi Volid vafot etadi - Xalifalik taxtiga Sulaymon ibn Abdumalik »chiqadi. Qutayba Sulaymonga nisbatan g‘animlik munosabatida bo‘lib uni qo‘llamas edi. Qutaybaga nisbatan isyon ko‘tariladi. Natijada bu isyon muvaffaqiyatsiz tugab Qutaybaning o‘zi Farg‘onada o‘ldiriladi (735 y.).

Shunday qilib, 10 yil davomida olib borilgan doimiy kurashlar natijasida Movarounnahr xalifalik ixtiyoriga kirsa-da, ammo uning mag‘rur aholisi uzmni butkul tobe etilgan deb hisoblamaydi. Shuning uchun ham Qutayba har yili qishlash uchun Marvga jo‘nab ketar, bahorda esa yangi kuchlar bilak Movarounnahrga hujum qilar edi. Shuning uchun ham arablar Movarounnahrni egallashda muvaffaqiyat qozondilar. Buning asosiy sabablari quyidagicha edi. Avvalo mamlakatda hukm surayotgan siyosiy tarqoqlik va kichik hukmdorlarning o‘zaro kurashlari arablarga juda qo‘l kelgan edi.

Iqtisodiy hayotni o‘z qo‘llaridan chiqarmaslik maqsadida arablar bu yerda sosoniylar tartibidagi soliq tizimini joriy qildilar. Bu tizimga yer solig‘i - xiroj (hosilning o‘ndan bir yoki o‘ndan ikki qismi miqdorida) chorva, hunarmandchilik, savdo-sotiqdan zakot (qirqdan bir miqdorda) hamda islomni qabul qilmagan shaxslardan olinadigan jiz’ya solig‘i ham qo‘shildi.

82.Islom dinining yurtimizga yoyilishi. (Islom dini, Qur"on, Makka, Madina, haj)

Arablar Movarounnaxrda urnatilgan siyosiy xokimiyatni mustaxkamlash uchun islom dinining targibotini axoli urtasida kengrok yoyishga aloxida e’tibor berdilar.Bir necha ta’jusiy dinlarga topinuvchi va e’tikodga kchli Movarounnaxrning axolisini uzul-kesil buysundirishda yagona dinga - Dini i slom ga birlashtirish xal kiluvchi axamiyat kasb etishini ular yaxshigina tushunardilar.Shu boisdan ular yerli axolining ma’naviy xayotida muxim urin tutgan otashparastliq Nasro,Moniy va bosh. Dinlaeni soxta dinlarda deb e’lon kildilar. Ayniksa Movarounnaxr axolisining asosiy dini xisoblanadigan otashparastlikga karshi katti k kurash olib bordilar.Ibodatxonalar vayron etilib, uning urniga jome mayejidlari bino kilindi.Usha davrda islom dinini kabul kilib, musulmon bulgan axoli Bakillari dastlabki yillarda Xirot va Jiz’ya soliklaridan etildi va ularga anna shunga imtiyozlar berildi.Islom ni kabul kilishdan bosh torttanlardan jonbosh soligi, jiz’ya undirib olingan.Soliklarni uz vakgida tulamagan km shil ar tutib olinib, buyinlariga «karzdor» deb yozilgan taxtaga osib kuyilardi.Bunday amaliy tadbirlar va choralar shubxasiz Movarounnaxr axoliyey orasida islom dinining tar kal i shita yordam beradi.Birok shunday bulsada, islomni kabul kilgan axolining kupchiligi nomigagina musulmon bulib, uzok vaktgacha pinxona uz din iva e’tikodiga sodikligiga kolaveradi.Endi arablarning u l kata islom dinini yoyilishining okibatlari xakida gapirganda, maxalliy axolining uzok davrdai beri davom etib kelayotgan urf-odati, din iva e’tikodi, umuman madaniyati poymal etilib, uning ma’naviy xayotnga kayta tiklab bulmas putur netkaziladi.Istilochilar Movarounnaxrning xamma joylaridz maxalliy din namoyandalarini, madaniyat, adabiyot va ilm axillarini kuvgin va katl kil adil ar. Maxalliy sugd yozuvida bitilgan dinniy va ma’rifiy kitoblarni, ilmiy asarlarni va knmmatli xujjatlarni xamda sanashlarni gulxanlarda yokib, yuk kilib tashlaydilar.Xulosa kilib shuni aytish mumkinki, Arab istilochilari ulkamizga salbiy okibatlar Bblan birga, ijobiy, samaraln ta’sir xam kildilar.Buni keyinchalik yuzaga kelgan Sharkdagi ilm-fan rivojida kurishimiz mumkin.Ya’ni Arab olamnda usha davrda ilm va fanga kata e’tibor berilgan va bu e’tibor Movarounnaxrni xam chetlab utmadi.Buni keyinchalik yetishib chikkan vatandosh allomalarimiz, misolida kursatilishimiz mumkin.

83.Arab hukmdoriarining Markaziy Osiyoda yuritgan siyosati. Arablar Urta Osiyoni bosib olgach
awal boshda Movarounnaxrning xunarmandchilik va savdo shaxarlari, obod viloyatiamga bostirib kirib,
ufarni taladilar va kata ulchallarga ega bul ad il ar. Ulkaiari bosib olib chogida dexkonchilik voxalari oyok
osti ktlinib, shaxar va kishloklar vayron etildi.Suv inshootlari buzib tashlandn.Kupgina joylarda kirgokchilik
уиг Bera boshladi.SHaxarlardan kata mikdorda kimmatbaxo uljalar, Buxoro, Poykand va sugo
xukmdorlaridan esa kata mikdorda tovon olindi.Iktisodiy xayotni uz kullaridan chikarmaslik maksadida
arablar bu erda sosoniylar tartibidagi solik tizimini joriy kildilar.Bu tizimda er soligi xiroj (xosilning undan
bir yoki uidan ifcki kismi mikdorida) chorva,

xunarmandchiliq savdo-sotikdan zakot (kirkdan bir mikdorda) xamma islomni kabul kilmagak shaxslardan olinadigan jiz'ya soigi xam kushildi.Arablar uz xukmronligini siyosiy negizini mustaxkamlash va uning barkarorligini ta'minlasnda islom dinini teng yoyishga va targib kilishga kata e'tibor berdilar.Urta Osiyo axolisini ichida e'tikod kilayotgan zard\tlgtiyliq moniylsh buddizm, nasroniy va boshka dinlar soxta deb e'ton kjlindilar. «K^Autayba ibn Muslim Xorazm xattotlarini katl ztgirdi va din peshvolarini kirib tashlab, ularning kitob va kulyozmalarini yokib yuborgandan keyin deb yozgan edi. Beruiiy, -Xorazmliklar savodsiz bulib koldilar, ulaming fakat yodda saklab kolgan xotiralarigina koldi, ammo vakt utishi Bilan bu unitilib, fakat uzlari uchun moe bulgan xotyaralargitra saklanib koldi».

84.Muqanna qo'zg'oloni va uning tarixiy ahamiyati. Arablar xzulmiga karshi birinchilar katorida
720-722 yy.da Sugdilna axoliey bosh kutardi. Bu kurashga Samarkand ixshid* Gurak va Panjikent xokimi
Divashtichlar boshchilik kildalar. 722 yilda Bu kuzgolon bostirildi. 723 yilda Fargonada kuzgolon kutarildi.
Uni SHosh, Nasaf va boshka xududlarning axoliey kullab kuvvatladilar.725-729 yy.da arab xalifaligiyaing
solik siyosatiga karshi Samarkand, Buxoro va Xuttalon axshisi bosh kutardi- Kuzgolonchilar soni 7 mingga
etdi. Myalubiyatg; uchradi. 733-737 yy.da Sugdiyona, Toxariston va boyka kator xududlarda xalk ozodlik xarakatlari avj olib ketdi. 746 yilda Xuroson va Movarounnaxrdagi abbosiylar aarakatiga boshchilik kilish uchun Abu Muslim bu erga yuboriladi. U axoliga karata e'lon kilgan murojaatnomasida Kur'evi Karim va xadislarga amal kilishga dav'vat etadi. Abu Muslim xarakati tez orada butun Xuroson va Movarounnayarda keng kuloch yoyadi. 749 yilda Damashkni engallaydi. Xalifl taxtdan agdariladi, abosiylar taxtni egallaydi. SHu tarika xalifalik abbosiylar sulolasi kuliga utadi. USH asming 70-80-yillamda Movarounnaxrda Xoshim ibn Xakim - Mukanna boshchiligida tarixda "Ok kiyimlilar" kuzgoloni mashxur

buldi. Uzili paygambar deb e'lon kildi. Znndondap kochib, Marvga kelgan va xadifaga karshi kuzgolonga boshchilik kildi. Arab istilochilariga karshi un yildan ortikrok davom etgan Микапла boshchiligidagi ok kiyimlilar kuzgoloni maglubiyatga uchradi. CHunki arab boskinchilari kushinlari muntazam, tartib-intizomli davlat karamogidagi kushi i edi. Kuzgolonchilar esa turli toifa va tabakalaming vaktinchalik kurama ittifokidan tashkil topgan edi. SHu boisdan Mukanna boshlik kuchlarda birlik va axillik doim iy suratda bulmadi.

85. 
    IX asr boshlarida Movarounnahrning siyosiy ahvoli. Tohiriylar davlati. Toxiriylar davlati. USH
    asr oxirlari - IX asr boshlariga kelib Xuroson va Movarounnaxrning ijtimoiy-siyosiy xayotida muxim
    uzgarishlar yuz berdi. KariYb bir yarim asr davom etgan arablar xukmronligi katta siyosiy larzalarga duch
    keldi. Urta osiyo xalklari asta-sekin uz mustakilligiga erisha bordi. Erksevar Xuroson va Movarounnaxr
    xalklarining uz erki, ozodliklari yulida olib borgan uzluksiz kurash va kuzgolonlari va xalifalik xokimiyati
    tizimidagi uzaro ixtiloflar va muxolifatchiliklarning kuchayib borishi axir-okibatda arablarnnng siyosiy
    xukmronlngini keskin zaiflashtirishga olib keldi. Bundan Xuroson va Movarounnaxming maxalliy xukmron
    donralari ustamonlik bilan foydalandilar. Toxiriylar sulolasining Xurosonda,Somoniy!aming Movarounnaxr
    da siyosiy xokimiyatni kulga kiritib, mustakil tarakkiyot yulida ilgarilab borganligining sababi xam shudir.
    IX asr boshlaridagi ancha tadbirkorlik va ustakorlik bilan xokimiyatni idora etib kelgan xalifa Xorun ar-
    Rashid vafotidan sung uning ugillari Amin va Ma'munlar urtasida toju-taxt uchuy kurash kuchayib ketdi.
    Muttasil 4 Vid davom etgan bu murosasiz urush pirovardida Ma'mum galaba kozonadi. U 813 yilda
    xalifalik taxtini egallaydi. Toxiriylar boshkanuvi davrida kumush tangalar - dirxamning zarb etilishi.
    Ziroatchiliqxunarmandchilik. Suv inshootlarining kurilishi.
    
86. 
    Somoniylar davlatining tashkit topishi va boshqaruv tizimi Bizga ma'lumki, IX asrdan boshlab
    Urta Osiyoda markaziy kuchli davlatlar tashkil topa boshlaydi. Bulardan biri Samoniylar davlati bulib, bu davlat rivojlangan paytda iktisodiyot va madaniy xaet gullab yashnaydi. Somoiiylar davlatining tangalari
    xatto ukanubiy rus dashtlari va Evropada tanilgan. Somoniylardan ta sh kari Koraxoniylar, Saljukiylar va
    Gaznaviylar kabi davlatlar tashkil topdi. Bu davlatlar davrida juda
    

kup inshootlar va madaniy xordik chikaradigan bogu-roglar barpo etildn. Bu davlatlar kuchaygan paytda ilmu-fan, madaniyat va san'at soxalarida juda katta ishlar amalga oshirildi. Bu davlatda boshkaruv tizimi devonlar orkaii boshkarilgan. 10 ta devon bulgan. Bosh devon Vazirlar devoni.

87. Somoniylar davlatida yer-suv munosabatlari va soliq siyosati. Bizga ma'lumki, IX asrdan
boshlab Urta Osiyoda markaziy kuchli davlatlar tashkil topa boshlaydi. Bulardan biri Samoniylar davlati
bulib, bu davlat rivojlangan paytda iktisodiyot va madaniy xayot gullab yashnaydi. Somoiiylar davlatining
tangalari xatto ukanubiy rus dashtlari va Evropada tanilgan. Somoniylardan tashkari Koraxoniylar,
Saljukiylar va Gaznaviylar kabi davlatlar tashkil topdi. Bu davlatlar davrida juda kup inshootlar va madaniy
xordik chikaradigan bogu-roglar barpo etildi. Bu davlatlar kuchaygan paytda ilmu-fan, madaniyat va san'at
soxalarida juda katta ishlar amalga oshirildi. Er vasuv munosabatlar yaxshi yulga kuy il gai. Suv taksimoti
bilan Buxorodan kozining uzi shugullangan.

. 88. Ismoil Somoniy islohotlari. Somoniylarning eng aklli va tadbirkor vakili Ismoil Somoniy bulgan. U asosiy e'tiborini uz davri uchun il gor xisoblanishi markazlashgan davlat tizimini joriy etishga karatdi.Bu tnzim asosini oliy xukmdor dargoxi (saroyi) va devonlar (vaznrliklar) majmui tashkil etgan.Oliy xukmdor Amir unvoniga ega edi.SHu sababdan yozma manbalardan Amir Ismoil, Amir Axmad kabi ta'kidlami uchratamiz. Bundan tashkari Xoris amiri la'vozimi xam bulib, и oliy xukmdoriaming barcha xukm va topshiriklari ijrosining bajarilishi nazorat kilgan.Dargox xdmda boshka kagor muxim davlat idoraiarining

xavfsizligini amalga oshirish vazifasini bosh Xojib va uning xodimlari bajarganlar. Dargoxnnng xiijalik yumushlari faoliyatini vakil boshkargan.Bimdan tashkari, dargoxda dasturxonchi, eshik-ogasi, sharbatdor kabi xizmatchilar xam bulgan.Devon boshkaruvi 10 ta yunalishdan iborat bulib, poytaxt Buxoroda aloxida binolardajoylashgan edi.Bosh vazirdevoni, Moliya (kirim-chikim) ishlari devoni, sokchilarboshlikdevoni, xat-xabarlar mutassaddisi devoni, Saroy ish boshkaruvchisi devoni (uning xizmatchilari zimmasiga shaxar va kishloklarda, kucha va bozorlarda ijtimoiy tartibni ximoya kilish, diniy marosimlarni amalga oshirislida chegaradan chikmaslik kabi ishlar yuklangan), vakflar devoni, kozilik ishlari devoni ana shular jumlasidandir. Bu devonlaming keng maxalliy joylarda bulimlari bulgan.Viloyatlar boshkaruvchilari xoknm, Rais deb (shaxar) yuritilgan. Daviat ishlariga kabul kilishda ma'lum bir talablar ulchovi bulgan, bular: davlat titini «mukammal bilish, zamona xukuk me'yorlaridan tulik xabardorliq tarix, adabiyot kabi ilmlardan boxabarliq xisob-kitob ishlaridan bilimdonlik kabilardir».Xarbin lashkar 2 toifaga bulingan: doimiy ravishda faoliyat kursatuvchi saraiangan va zarur xollarda yigiladigan ungililar. yukoridagilardan shunday xulosaga kelish mumkinki, somoniylar davrida davlat boshkaruvi va xarbiy siyosatning uz davri uchun murakkab va saloxiyatli tizimi tashkil topgan.Mazkur masalaga ju'da kata e'tibor berilganligini shu narsadan xam bilsa buladiki, davlatning umumiy yillik daromadi 45 million dirxamni tashkil etgani xolda, shundan 10 million dirxam davlat boshkaruvi va lashkarga sarflangan.Movarounnaxrda xujalik tarakkiyoti fakat Markaziy Osiyoning emas, balki Oda Osiyoning xam yul xududlaridan bin xisoblanardi. SHaxar Bilan kishlok urtasidagi, utrok dexkonchilik xukuklari Bilan kuchmanchi kabilalar urtasidagi maxsulot ayriboshlashning kuchayib borishi, karvon savdosining usishi ulkaning kishlok xujaligini, xunarmandchilikning rivojlanishi omili buladi Movarounnaxr iktisodi musulmon mamlakatlari orasida etakchi urinlardan birini egallar edi.YOzma manbalarning bergan ma'lumotlarga Karaganda Zarafshon Kdshkadaryo voxalari, Fargona, Eloq SHosh va Xorazmda IX-X asrlarda bunday, афа, tariq guza va boshka ekinlar ekib dexkonchilik kilganlar.

89. Movarounnahrda Qoraxoniylar liukmronligining o'rnatilishi va davlat bosliqaruv usullari.

Bizga ma'lumki, IX asrdan boshlab Urta Osiyoda markaziy kuchli davlatlar tasliki! topa boshlaydt. Bulardan bin Samoniylar davlati bulib, bu davlat rivojlangan paytda iktisodiyot va madaniy xayot gullab yashnaydi. Somoiiylar davlatining tangalari xatto janubiy rus dashtlari va Evropada top il gam. Somoniylardan tashkari Koraxoniylar, Saljukiylar va Gaznaviylar kabi davlatfar tashkil topdi. Koraxoniylar davlati tashkil eti shda Jikil va YAgmo kabilalari asosiy ml u у nagan. Koraxoniylar davlati ga Abulkarim Sotuk Bugroxon asos soladi Ushbu davlat el-yurt

va viloyatlarga bulib idora kiiingan Bu davlatning xukmdori bugroxon yoki arslonxon deb atalgan. Bu ikki suz turkny xalklar orasida kora suzi bilan xam tilga olnngan Turklarda kora suzi bugoklik ma'nosini bildirgan. Koraxoniylanting Somoniyfar erlariga dastlabkn

xujumi 992-niIda Xorun Bugroxon boshchiligida boshlanadi. 996-yilda ularning Movorounnaxr tomon yana xujm boshlaydilar. 999-yiiga kelib Koraxoniylar Somoniylar davlatining poytaxiti Buxoroni Nasr Elokxon boshchiligida bosib oladi Buning okibatida Somoniylar davlati barxam topali i

90. G'aznaviylar davlatining tashkil topishi, uning ichki va tashqi siyosati.. Gaznaviylar davlati X
asr oxirida Somoniylar xukmronlik kilgan xudud urnida tashkil topadi. Ushbu davlatning asoschisi
Sobuktegin xisoblanib keyinchalik Gazna va Xurosonda ugli Maxmudning siyosiy xukmronligi
mustaxkamlanganligi tufayli Ushbu davlat Gaznaviylar nomi bilan mashxur bulgan. Bu davrda xozirgi
Uzbckiston xududida bir necha markazlashgan feodal davlatlami aytib utishimnz mumkin. Bulardan eng
markazlashgan va rivojlangani Somoniylar davlati xisoblanadi. Koraxoniylar, Gaznaviylar, Saljukiylar va
Xorazmshoxlar davlati usha davrlarda tashki! topib, nnkirozga yuz tutgan. Bu davlatning raxbari Maxmud
Gaznaviy bulib markazi Gazna shaxri.

91. Saljuqiylar davlatining yuksalishi.. X asraing nkkinchn yarmi va XI asrning birinchi yarmi oraligida buyuk saljukiylar davlat nomi Bilan tarixga kirgan yana bir turk davlati tarix xaritasida namoyon buldi.Tanikli tilshunos olim Kozokboy Maxmudovning fikricha saljukiylar xam Alptakin singari Uguz kabilasining Kinik urugiga mansub bulganlar. X asrda yashagan arab geografii Ibn Xaukamning bergan ma'lumotlariga Karaganda, islom dinini kabul kilgan mingta yakin turk oilasi SHarkdan Forob, Kensht va

SHosh urtasidagi tuman ga, ya'ni xozirgi CHimkentning janubiy-garbiga kechib kelgan.Sirdaryoning kuyi okimida barpo bulgan uguz davlatining Saljukbek saljukiylar xonadonining asoschisi edi.Saljukbekning nabiralaridan Tugrulbeq CHagirbek va SHakarbeklar saljukiylar davlati ni saltanat darajasiga kutarishda kata xizmatlar kildilar.Utuzlarnafakat o'zbeklar va turkmanlaming, balki xozirgi Turkiya turklari, Irok turklari, Eron turkmanlari, Gagauzier, Ozarbayjon xalkining xam tashkil topishiga etakchi etnik gurux bulganlar.Saljukiylar dastlab kuyi Sirdaryo xududidagi Jand tumanlari atrofida chorvachilik kilib kuchib yurganlar.Ammo bu eming xokimi SHoxmalik bilan urushib kolib Zarafshon daryosining ung kirgogiga Hyp (Nurota) tumak к ga kuchib ketishga majbur buladilar.Bu tuman xududlarida kuchib ketishga majbur buldi .Bu tuman xududlarida (kuchib ketishga mansub buladilar) yur i sh ga somoniylar ruxsat bergan edilar.Somoniylar saljukiylar Bilan yaxshi, tinch - totuv yashashdan manfaatdor edil ar. CHunki saljukiy turklar koraxoniylarga karshi kurashda somoniylarga yordam berardilar.Birok bu yordamga juda ishonib xam bulmasdi.

92. Xorazmshohlar davlatining yuksalishi. Anushtagin (1072-1032 yillarda) Saljukiylar xukmdori
Malikshox saroyidagi xizmatlari lekin Xorazmni kulga kiritadi. Anushtaginni nabnrasi Ogsiz (1127-115'b
yillar) Xorazmni mustakil" davlatga aylantirib borishga urinib kurdi.U xorazm sho\ unvonini kayta tnklab
Sulton Sanjar bilan kurash olib boradi.l 141-yiIi Xorazmshox Ogsiz Marvni

bosib olib talaydi va kelgusi yili Nishopurga karab yurdi. Birok kuchlar teng bulmaganidan и sulton Sanjarga buy sindi.Otsiz Jont bilan Mangishlokni uz erlarida kushib olgan, kuchmanchi kushinlar, kipchoklar va turkmanlarni uz ta'siriga buysindirgan edi.Xorazm kushinining asosan yullanma askarlar kuchmanchi kipchok va turkmanlardan tuzishga, Xorazmning mustakilligi muammosini xal kilishga xamda SHarkda yangi va kuchli davlatga asossolishga ulgurgan edi.Otsiz ishlarini ugli El Arslon (1156-1172) davom ettiradi.Ei Arslon xukmronligi vaktida Koraxitoylarga karshi kurash olib borishiga tugri keladi.El Arslon vafotidan sung uni ugli Takash Xorazmga xukmronlik kila boshlaydi. Takash davrida Xorazm, davlati yuksak davlatga aylanadi. Takash davrida Xorazm davlatini xududi 2 barobarga kupayadi. Bunga sabab 1196 yilda xalifa Misr kushinlarini engib Eronni egallaydi.

93. 
    Xorazmshohlar davlatining boshqaruv tizimi, ijtimoiy-iqtisodiy hayoti. Xorazmshaoxlar
    davlatining mustakillnk uchun kurashi Otsiz davrida boshlanadi. CHunki bu davlat xam saljukiylarga xam
    gaznaviylarga karam bulib kelgan edi.Sungra bu davlat mustakil bulib oladi otsizdan keyin xukmronlik
    kilgan uning ugli Takash davrida mamlakat gullab yashnadi. Uning chegaralari 2 barobar kengayadi. Uning
    ugli Sulton Muxammad (1200-1221 yy.) mamla;atning ijtimoiy axvoli ancha ogirlashdi. Buning okibatila
    katta mamlakatning CHingizxon raxbarlik Mugullar bosib ©kib bu erda 140 yil xutsmronlik yushdi.
    SHarkdagi »dratli XorazmshaxJar davlati ayniksa Sulton Muxammad davriga kelib ancha pasayadi.
    Mamlakatda turli xil galayonlar xam boshlanib keadi Xususan uning davrida mexnatkash xalkning axvoli
    ogirlashadi. Okibatda turli xil kuzgolonlar bulib uggadi.Xorazmshoxlar davlati Anushteginiylar sryulasi
    davrida podsho tomonndan idora kilingan Anushtayavniylar sulolasi Xorazmda 1097-yildan 1231-yilga
    kadar xuifonlik kilgan Sulton Muxammadning olib borgan siyosati natajasida mamlakatning ijtimoiy
    axvolshi ancha ogirlashadi
    

93. 
    Xorazmshohlar davlati da soliq turlari, yeregaligi.
    

XIII asrga kelib katta-katta o'lka va viloyatlarni o'z ichiga olgan buyuk saltanatga aylangan edi. Aholining asosiy qismi qishloq xo'jaligi, asosan dehqonchilik bilan shug'ullangan. Mamlakatda yer egaligi va u bilan bog'liq munosabatlar taraqqiy etgan. Yeiiar ilgarigidek davlatniki hisoblangan, biroq yirik yer egaligi -iqladorlik rivojlanib borgan.

Saltanatni hokimlar, noiblar, vazirlar, lashkar boshliqlaridan iborat kuchli harbiy aristokratiya, mustavfiy (daftardor hisobchilar), qozilar va boshqa ko'pgina saroy mansabdorlaridan iborat ulkan arkoni davlat doirasi qurshab turardi. Yuqori amaldorlarning ko'pchilik qismi yirik yer-suvlarga ega bo'lgan mulkdor oqsuyaklar tabaqasini tashkil etardi. Ko'pgina mansablar odatda, o'rta asrlar jamiyati sharoitida keng tarqalgan, ota-bobodan meros bo'lib o'tar edi. An'anaviy tusga kirgan bunday hoi davlat mansabdorlariga eng munosib shaxslarni tanlab qo'yish imkoniyatidan mahrum qilar edi. Yuqori mansabdorlik davlatdan iqta yerlarini (umrbod foydalanish uchun ajratilgan katta yer maydoni) olish bilan chambarchas bog'langan edi. Masalan, Nasaviyning . yozishicha, Naso viloyatiga noib qilib tayinlangan Ziyoulmulkka xizmati uchun yiliga o'n ming dinor daromad keltiradigan butun bir viloyat iqta tariqasida taqdim etilgan edi. Iqtadorlik mahalliy hokimlar, noiblar, vazirlar, yirik yer egalari harbiy aristokratiya vakillari va boshqa yuqori mansabdorlarning iqtisodiy mustaqilligini oshirar va ularning markaziy hokimiyatga nisbatan qarshilik kayfiyatlarini rag'batlantirar edi.

Mamlakat holatining eng achinarli tomonlaridan yana biri shunda ediki, asosiy soliq va muttasil hasharlardan tashqari yiliga bir necha bor to'planadigan turli xil to'lov va yig'imlardan tinkasi qurigan mamlakat fuqarosining arkoni davlatga, ayniqsa uning tojdori Sulton Muhammadga nisbatan bo'lgan e'timodi ham, e'tiqodi ham susayib ketgan edi.

93. 
    O'zbek davlatchiligi tarixida Xorazmshoh-Anushteginiylar davlatining tutgan o'rni.