Oxirgi variant davrlarga bo`lingan

Farg'ona vodiysida ilk davlat tuzilmasining shakllanishi. Dovan davlati. Dovon davlati- Xitoy
manbalaridan bu davlatning Kangyuy deb atalgani ma'lutn. Mil.aw .SH aerda unga saklar asos solishgan.
Kang davlatining poytaxti Kangdez bulib, unga mil.aw. SH aerda asos solingan. Xitoy tarixchilari bu
shaxami Bilyan deb atashgan. Kang davlatining asosiy shaxarlari Sirdare soxillari buylab joylashgan edi.
Mil.aw. II asr oxirida Kang kabilalarining eng kudratli davlat birlashmasiga aylanadi. Bu davlat etti asr
yashadi. Utro к va yarim utrok xayot kechirganlar Dexkonchiliq bogdorchilik xunarmadchilik. Markaziy
shaxarlari ikkita edi. Ularning xukmdorlari yozni Utrorda, kishlovni esa Kangda ulkazganlar. Madaniyat va
san'at yuksak darajada rivoj topgan. Dovon davlati xakida tarixiy faktlar mavjud emas, U taxminan mil.aw.
SH asrlarda tashkil topgan. Ma'lumotlar Xitoy yilnomalarida uchraydi. Aynan shu xitoyliklar bu davlatni
Dovon deb atashgan. Ba'zi ma'lumotlarda esa bu davlat Parkana (Fargona) deb atalgan. Mil.aw. II asr da
Fargonada ZOOming axoli yashagan. Ular asosan Xitoyga somoviy otlar chikarilgan. Voxada 70ta shaxar
bulgan, poytaxti Ershi shaxri bulgan. Dexkonchilik xunarmaidchilik va kosibchilik rivojlangan. Uzumchilik.
Xitoy bilan urushlar. Urta Osiyo xududlari eftaliyiar quli ostida birlashgach, kadigi Fargona davlati xam uz
mustakilligini yukotdi va Eftaliyiar davlati tarkibiga kirdi.

Davan davlatining boshqaruv tizimi, icliki va tashqi siyosati. (Ko'chmanchilik an"analari,
shaharlar, turkiylar, yabg'u, savdo yo'llari)

Davan nomi bilan mashhur bo‘lgan davlat Far-g‘ona hududidagi qadimgi davlatlardan sanaladi. Xitoylikelchi Chjan Syan yozma manbalarida Farg‘ona vodiysidagi mazkur davlatni  Davan (Da-yuan) deb atagan. Buni mil. avv. 138–125-yil lar da bu o‘lkaga tashrif bu yur     gan Xitoy elchisi Chjan Syan yozib qoldir gan esdaliklar ham isbot lay di.Manbalarda aytilishicha, bu davrda Farg‘onada 300 ming nafar aholi yashagan. Uning 70 dan  ziyod katta-kichik shaharlari bo‘ lib, ular da savdo-sotiq, hunarmand chi lik yuksak darajada rivojlan gan. Mam lakat poytaxti Ershi (hozir gi Andijon viloyatining Mar hamat tumanida joy lashgan) o‘z davri ning obod, ko‘rkam va aholisi gavjum shaharlaridan sanalgan. Qadimgi  O‘zgan, Koson  ham Davan ning eng mash hur shaharla-ri sirasiga kirgan. Davan hududida 10 dan ortiq yi rik dehqonchi-lik man zil goh lari mavjud bo‘lib, ularda yerlimirishkor aho li sholi, bug‘doy va boshqa dehqonchilik ekinlari yetish tirish bi lan shug‘ul-langan. Xitoy sayyohi vodiyda uzumchilik nihoyatda rivojlanganiga, undan uzoq muddat saqlanadigan, quvvati o‘tkir musallaslar tayyor lash yuksak darajada yo‘lga qo‘yilganligiga alohida urg‘u beradi. Davandagi ijtimoiy-siyosiy hayotning yana bir muhim jihati – bu ayol lar-ning jamiyatda tutgan mavqeyining yuksakligidir. Chjan Syanning e’tiroficha, bu yerning erkaklari ayollarga alohida hurmat ko‘rsatganlar. Davlat hukmdori mamlakat hayotiga oid har qanday ichki va tashqi masalalarni hal etishda oqsoqollar kengashiga, uning maslahatlari va yo‘l-yo‘riqlariga suyangan. Ayniqsa, urush va tinchlik, elchilik aloqalari masalasida oqsoqollardan iborat Oliy ken gash alohida vakolatlarga ega bo‘lgan. Hukmdor buni e’tirof etish ga majbur bo‘l gan.Xitoy Farg‘ona davlatining boy-badavlat turmushiga, uning boylik lariga ko‘z olaytirib, unga qarshi bir necha bor katta qo‘shin tortib bostirib kelgan. Chunonchi, mil. avv. II asr oxirlarida (104-yilda) va milo diy I asrning 80-yillarida xitoyliklar Davan davlatini o‘zlariga bo‘y sundirish uchun shiddatli urushlar olib borganlar. Davanliklar o‘z qo‘shnilari – Qang‘ va Kushonlarning harbiy yordami bilan yurt mustaqilligini saqlab qolishga muvaffaq bo‘ladilar. O‘rta Osiyo hu du dlarini kuch bilan egallash mumkin emasligini tushungan xitoy lik lar shundan so‘ng Davan davlati bilan shart noma tuzadi. Bunga ko‘ra ikka la davlat o‘rtasida diplomatik va savdo-sotiq mu no sabatlarini yo‘l ga qo‘yish, jumladan, Farg‘onaning uchqur arg‘umoq larini Xitoyga sotishga kelishib olinadi. Farg‘ona hududi O‘rta Osiyo ijtimoiy-siyosiy hayotida sodir etilgan keyingi muhim o‘z ga rishlar jarayonida ham o‘zining nisbiy mustaqilligini birmuncha saqlab qolish ga muvaffaq bo‘lgan. 

53. 
    Kushonlar sulolasining siyosiy hokimiyatni egallashi. Mil.aw. 140-130 yillarda yuechji kabil
    alari shimoliy sharkdan kelib, YUnon-Baktriya davlatining yunonlar zulmidan ozod bulishiga yordam
    berdilar va u erda umashib koldilar. Asosiy mashguloti - dexkonchilik. YUechjilar beshta oilaga bulynib
    ketgan edilar: Guyshuan, SHuanmi, Xisn, Xyumi, Xuanmi. Uzaro kabilaviy urushlarda Guyshuan kabilasi
    krolga ;ta kabilalar erlarini bosib oldi va Kushon podsholignga asos soldi, yangi davlatning tepasida Kudjula
    Kadfiz turdi. Uning dastlabki poytaxti Dalvarzintepa yodgorligi urnida bulgan. Vima Kadfiz davrida Kushon
    xududi yanada kengaytirildi. Kanishka davrida esa juda rivojlannb kudratli davlatga aylanadi. Poytaxt
    Peshovarga kuchirildi. Endilikda uning xududi Xindiston va Xutandan Uzbekistonning janubiy
    viloyatlarigacha chuzilgan. Rim, Parfiya, Xitoy davlatlari katorida Kushon davlati xam yirik davlatlardan
    biriga aylandi. Uz yozuviga ega edi. 22 xarfdan iborat bu yozuv kushon yozuvp deb atalgan. Bu yozuvlar
    Kushon davlati zarb etilgan tangalarda aks etgan. Kushon madaniyati tugrienda: san'at namunalari
    yodgorliklaridir. Ular Ayritom, Kuxna Termiz, unga yakin bulgan Koratepa buddiylik ibodatxonasi,
    Faeztepa, Xolchayon, Dalvarzintepadan kuplab topilgan. SHuning singari san'at yodgorliklari Xindistonning
    shimolidagi bir kator xududlar, Xodda va SHotaraka (Afgoniston), Butkara (Pokiston)dan xam topilib
    urganilgan. Bu xududlardan topilgan arxeologik ashyolar kushonlar davlatida me'morchiliq musika,
    xaykaltaroshliq rassomlik san'ati tarakkiyoti xakida xulosalar chikarish imkoniyatini beradi.
    
54. 
    Qang' davlatining paydo bo'lishi va uning o'zbek daviatchiligi tarixida tutgan o'rni. Mil.aw SH
    aeming boshlarida Kang davlati paydo buldi. Bu davlatga kangarlar asos solgan. Kang davlati poytaxi -
    xozirgi Toshkent viloyati Okkurgon tumanidagi Kangdez shaxar xarobosi urnida bulgan. Bu davlatning
    asosiy negizini Sirdaryoning urta okimida yashovchi kanglar tashkil etganlar. Mil.aw II aeming boshlariga
    kelib Kang davlatining erlaribirmuncha kengayib sharkda Fargona vodiysi, shimoli-sharkda usun, yuechji
    kabilalari bilan shimoli-garbda Sarisuv daryosi, garbda Sirdaryogacha borgan Bu kata xudud Toshkent
    voxasinnng, Tolos vodiysini va kisman CHu vodiysini kuyi okimidagi erlami uz ichiga olib Kang davlati
    asosiy erlari xisoblangan. Kang davlati kengashida kabila boshliglari, xarbiy sarkardalar faol ishtirok
    

etganlar. Kang davlatiga karashli erlar viloyatlarga bulynib ulami jobu yoki yobu deb atalgan xokim boshkargan. Sirdaryoning urta okimida yashovchi axolining ma'lum kismi mil.avv III- milodiy V aerlarda utrok xaet kechirganlar. Arxeologik tadkikotlarga Karaganda Utror, Oktepa, Korovultepa, Krvunchi, CHoshtepa, Mingurik

xarobalari urnida kangarlaming kuxna shaxarlari bulgan. Milodiy V asr urtalariga kelib kangarlar eridagi utrok axoli eftaliylar davlatiga tobe buldilar.

57. 
    Kushonlar saltanatining o'zbek davlatchiligi tarixida tutgan o'rni. YUe-chji kabilalari va
    ulaming kadimgi Fargona orkali Baktriya erlariga kirib kelishi. Kudzula Kadfiz-Kushon davlatining
    asochisi.Kushon podsholigini Afgoniston, Po ki ston va Xindiston xisobiga kengayishi.Kushon
    podsholarining pul, din va boshka soxalarda utkazilgan isloxatlari, shaxar uurilishi va savdo, me'moriy va
    xaykaltaroshlik san'ati, iktisodiyot va madaniyati, Uzbekistan xududida buddizm yodgorliklari va ularning
    urganilishi. Millod.avva. IV asr oxirlarida anikrok kilib aytganda spitamen maglubiyatidan sung, Xitoy
    yilnomalarida YUechjilar deb atalgan.Massaget kabilalari to Muguliston chegarafarigacha bulgan
    xududlarga kelib kolgan edilar. Kushon imperiyasining Baktriya va Xind erlarida Kddimdan davom eti b
    kelayotgan iktisodiy siyosiy va madaniy dunyosi etar edi. Iktisodiy xayotida yuksak rivojlangan kushonlar
    saltanati kanishkaning vorisi xuv i shkalam keyin asta-sekin nnkirozga yuz tuta boshlaydi, 226 yilda Xuvishkadan asta-sskin inknrozga yuz tuta boshlaydi. Kushonlar saltanatidan garbda - Parfiya davlatining urnida Sosoniylar davlati paydo buldi. SHu bilan kushonlar davlatiga barxatn berilgan.
    
58. 
    Kushonlar davrida madaniy hayot. Mil.avv. ! 25 yilgacha Kata YUechji davlatining inkirozi va
    mulklarning mustakil bulishi Kushon (b*u yildan) yabgusi Kioizyukyu (Kujulo Kadfiz) kolgan turtta mulkni
    birlashtirib Kushon davlatiga asos solgan.Kushon davlatining paydo bulishi xakida Xitoy manbalari va
    tangashunoslik ma'lumotlari xabar beradi. Kushonlar saltanatining paydo bulishi va uzok rivojlanishi,
    tadkikotchilar orasida baxslarga sabab bulgan bulsada sunggi 2025 yil ichida bu masalalag juda kuplab
    anikliklar kiritish imkonini bergan tadkikotlar olib borildi. Arxeologik tadkikotlarning guvoxlik berishicha.
    kushonlar davridagi madaniy xayot, Kushonlar davri asosan (Kanishka xukmronligida) ijtimoiy iktisodiy
    munosabatlaranchagina rivojlangan.Bu davrga kelib Urta Osiyoning deyarli barcha xududlarida kishlok
    xujaligi yaxshi uzlashtirib bulingan edi. Tekisliklarda sutonna dexkonchilik bilan birga chorvachiiik xam
    keng rivojlangan.Xorazm da, Zarafshonda sutorma inshootlar kurilgan. Dexkonchilik asboblarida xam
    yangilanishlar buldi. Kushon davriga oid kuplab ochilgan kuxna shaxarlarbu paytda, shaxarsopik
    madaniyati ayniksa gullab yashnaganligidan dalolat beradi.
    
59. 
    Hozirgi o'zbek xalqining etnik asosini tashkil qilgan qabila, ellatlar. Jaxon tajribasiga kura,
    millat fakat bir xalk vakillari asosida shakllanmagan. Xozirgi o'zbek millatnnnng tarkib topishida xam
    maxalliy xalklar bilan birga kuplab turkiy kabila va uruglar ishtirok kilganlaru, undan tashkari kator
    tadkikotlarda o'zbek xalki shakllanishida sakkiz muxim davr bulganligi kayd etilib, ular katoriga
    axamoniylar, makedongiyaliklar, arablar va mugullar istilolari bilan bogshшik etnik jarayondagi uzgarishlar
    tilga olinadi. Bu zabt etishlar, shubxasiz Markaziy Osiyo xalklari madaniyatiga, tiliga, turmush tarxziga
    ma'lum darajada uz ta'sirini utkazganyu Ammo bu yurishlarning maxalliy xalklar irkiy va etnik xolatiga
    juda kam uzgarishlar kiritgan, Iekin ular maxalliy xalk «konunini» va genetikasini tubdan uzgartira olmadilar
    
60. 
    IX-XII asrlarda qarluqlar, o'g'uzlar, qipchoqlar, chig'illar va boshqa turkiy qavmlarning
    o'zbek xalqining etnik shakllanishidagi o'rni. 1. Karluklar davlati. VIII asr oxiri, IX asr boshlarida Arab
    xalifaligi ogir siyosiy tanglikka uchraydi. Buysundirilgan xalklami itoatda tutib turish xalifalik uchun tobora
    kiyin bulib koldi.Movarounnaxr va Xuroson axolisining tez-tez kuzgolon kutarib turishi, mamlakat ichida
    uzluksiz dalom ettan feodal urushlar Arab xalifaligi xokimiyatini zaiflashtiradi.Muyotakil davlatlaming
    paydo bulishiga olnb keldi. SHunday daylatlardan bin Karluklar va Uguzlar davlatidir.Kddimda Oltoynyng
    garbida, sungra Iritish daryosining urta okimida yashagan karluklar kadim iy turkiy kabilalardan
    xisoblangan. Vl-Vfl aerlarda Turk xonligi tarkibiga kirgan. Manbalarda karluklar yurti Fargona vodiysi
    xududlaridan sharkka tomon 30 kunlik masofaga chuzilganlign aytilgan.Bu davlatning poytaxti CHu
    daryosidan shimolrokda joy lash gan Siyob shaxrida bulgan. Karluklar davlatida podshoxlar «YAbgu»,
    «etabgu» deb yuritilgan. 2.UguzIar davlati. VI asriing birinchi yarmida Xitoydan to Kora dengiz
    buylarigacha chuzilgan keng maydonda kuchmanchi chorvachiiik bilan kun kechirgan turkiy kabilalarning tutuzlarning xarbiy ittifoki yuzaga keladk va VI aerning ikkinchi yarm iva VII aerda ular Turk xokonligi tarkibida edi.Turk xokonligi
    

emirilgach tugzoguzlarning katgagina kiem i gud yoki uguz nomi ostida Sirdaryo xavzasi xamda Orol dengizi buyida muxim umashib, bu xududda ular IX asr oxiri va X asr boshlarida u Uguzlar davlatiga asos soladi. YAngikent shaxri Uguzlar davlatining poytaxti xisoblanadi. Uguzlar asosan chorvachiliq xususan kuychilik bilan shuguilanganlar. XI aerda Movarounnaxrda Koraxoniytar davlatining tashkil topishi bilan karluq uguz, jigil, yagmo va boshka turkiy kabila va urutlarning SHosh.Fargona va boshka viloyatlarda yashovchi turkiy axoli bilan utrok xayotgakuchishjarayonijadailashadi.SHu jumladan turkiy vasutd tilida suzlovchi xalklar bir ota-onaning egizak farzandlari bulib, ular urf-odat, dinu e'tikod, kiyim-kechaq uy-ruzgor, san'at, muenka va b aliy adabiyot soxasida mushtarak moddiy va ma'naviy madaniyatni yaratdiiar.

61. Yusuf XosXojibning «Qutadg'u bilig», Mahmud Qoshg'ariyning «Devoni lug'otitturk», Xo'ja Ahmad Yassaviyning «Hikmatlan> asarlarining ahamiyati. Maxmud Kosheariy, Uning «Devonu lugatitturk» asari 1074-1075 yillarda ezilgan. Unda ZOOdanortik she'riy parclialar, makollar, xikmatli suzlar beri 1 gai. Bu asarda olim kup yillar dav om id a turkiy kabilalar orasida olib borilgan kuzatishlar asosida turkiy tillami kiyosiy va tarixiy usullar bilan taxlil kilgan va bu tillatning uziga xos xususiyatlarini ochib berishga xarakat kilgan. Muallif ushbu tadkikotida juda kup suzlarning etimologiyasini anik vat ugri izoxlab bergan.

Kitobda turkiy yozuv tugrisida anik ma'lumotlar berilib, 18 xarfdan iborat turk )uygur) alifbosi xam kursatib utilgan. Xos Xojibning eng katta xizmati «Kutadgu bilig» asaridir. U mukaddima, xotima, 73 bob va 13,5 ming mieradan iborat^ABu asarda bil irn xakida aloxida bob bulib, unda bslnmdan xuch bir ziyon bulmasligi, u kishilarga fakat foyda keltirishi, kishilarga bilim kadr-kimmat, xurmat va extirom olib kelishi aytib • utiladi. SHuningdeq asarda markazlashgan davlatni mustaxkamlashga karatilgan masalalar, nizolarga chek kuyish kabi usha davr uchun juda muxim axamiyatga molik bulgan masalalarga xam aloxida e'tibor beriladi. SHu bilan birga, davlatni idora kilish yullari, buning uchun beklar bu yulda uz atrofiga bil im don, aklli odamlami tuplashi lozim ekanligini ta'kidiaydi. El-yumi boshkarish uchun adolat kursatish va ulardan marxamatni ayamaslikdir, deb xisoblaydi. YAssaviv < 1105 y. tugilgan) ta'limotining asoslari turkiy tilda yozilgan «Devoni xikmat» asarida bayon etilgan. U utrok va kuchmanchi turkiy xalklar orasida sufiylik ta'limotini targib kilishda muxim axamiyat kasb ctgan. Uning fikricha, shariatsiz tarikat, tarikatsiz ma'rifat, ma'rifatsixxakikatbuliaolmaydi. Ulardoimo bir-birini tuldiradi. Bu yul kamolot nuli bulib, inson xayotining asl moxiyatini tashkil etadi.

62. XVasr oxiri-XVI asrlarda O'rta Osiyoga Dashti qipchoq elatlarining kirib kelishi. XV aeming
II yarmi va XVI asr boshlarida mamlakat siyosiy, iktisodiy xayotida tarxonlar asta-sekin siyosiy maydondan
tushib, ulaming umiga XVI asr urtalaridan musuimon ruxoniylari - Juybar shayxlari davlat idora ishlarida
keng kulamda siyosiy ta'sirini utkaza boshladilar. Sulolaming almashib turishi, xarbiy yurishlar, ekin va
bog-roglaming vayron kilinishi mexnatkash xalkning ijtimoiy va iktisodiy axvoliga ta'sir kilmay kolmadi.
Xukmron tabaka namoyandalari va xarbiy bosiiliklar imtiyozli mavkelarga ega edilar. Ularga aloxida "yurt",
butun-butun tumanlar mulk kilib berilardi. Bu mamlakat iktisodiy va xujalik xayotini tushkunlikka olib
keldi. SHayboniyxon va Abdullaxonlar zamonida amaldorlaming uzboshimchaliklari mumkin kadar
cheklangan edi. SHayboniyxon xokimiyatni mustaxkamlab olgandan sung mamlakat xujalik xayotini
tartibga solishga intildi. 1507 yilda pul isloxoti utkazildi.

Kumush tangalar zarb etildi. Ip-gazlama tukish kengrivojlandi. CHetga kuplabmaxsulotlarchikarilgai. Paxta ekilgan. Ipakchilik bilan shugullangan. Davlat er egaligi, Mulkiy er egaligi, Mulki xurri xolis va vakf erlari mavjud bulgan. Ег-suv mulklari yurtlarga bulinib, ulami xon uruglari yoki o'zbek kabila mulkdorlari idora kilganlar.

63. «O'zbek» atamasining kelib chiqishi. Xar kanday xalkning etnik tarixi unga ebrilgan nomga
iisbatan kadimiydir. "Uzbek" etnonimi XP-XU aerlarda arab va fors-tojik tillarida bitilgan tarixiy asarlarda,
XVI asr boshlarida Dashti Kipchokning sharkiykismida, ya'ni Orol va Kaspiydan to Garbiy Sibirgning
shnmoliy xududlarigacha, Itil (Volga) va YOyik (Urol) daryolarining sharkiy soxillaridan Balxash kuli va
CHu voxasigacha bulgan erlarda istikomat knlgan turk-mugul kabilalari shu nom bilan atalgan. Olimlarning
bir fikri buyicha, Muxachmad SHayboniyxon XVI asr boshida temuriylami inkirozga uchratgandan keyin
Markaziy Osiyoda yuzaga kelgan uch xonlikda YAshovchi turkiy xalklar bu nomni kabul kilishgan, lekin
Oltin Urdada "o'zbek" degan nom ancha oldin ma'lum bulib, musulmoncha tarbiYAlangaya deb
tushunilgan. Boshka bir fikr ■ "o'zbek" nomi Uzbekxon (1312-1342) bilan boglik. U targib kilgan islom
dinini kabul kilganlar xukchdorning nomi bilan "o'zbeklar" deb atala boshlangan. Boshka bir fikr - "Uzbek"
suzi "uz" va "bek" suzlaridan iborat bulib, birinchisi - asl, ajoyib, tagi mustaxkam, ikkinchisi esa beq sardolr

ma'nosini bildiradi, demak bu suznnng torn ma'nosi "asl bek"dir. Boshka fikr -Dashti Kipchokda kuchib yurgan turk-mugul kabilalarining bir kismi uzlarining erkin tutganliklari sababli shu nom bilan atalgan.

64. 
    Eng qadimgi savdo tranzit yollari. «Lojuvard yo'li» va «Shoh yo'li»
    

Bizga ma’lumki, kadimda axolilarning boshka davlatlar bilan savdo, nafakat savdo balki tur l i jildagi boshka munosabatlarni urnatishda karvon yullari asosiy urinni egallagan va bu yullarning axamiyati nixoyatda kata bulgan. Xuddi ana shunday karvon yullarining tartibi va madaniy, siyosiy va iktisodiy alokalari ildizi yaki» va urta sharkda neolit davrida ya’ii er.avv-VI-lV ming yilliklarda vujudga kslgan.Bu jarayoklarning rivojlanishi esa bronza davriga tugri keladch.Misol uchun, shu davrda ma’lum va mashxur bulgan «Lojuvard yuli» orkali turli davlatlar, shaxarlar^ urtasida madaniy, iktisodiy kolaversa siyosiy munosabatlar, alokalar urnatilgan. Bronza davridagi yana bir yul Badaxshondai Janubiy Shark tomon Afgoniston orkali Urta Osiyoning kadimgi xalklarini Mesopatamiya shaxarlari xisoblangan Ur, Kish, Uruq Lagashlar bilan boklagan va bu xam millatlararo xamkorliq alokalarda uziga xos zamin rolini utagan, desak yangilishmaymiz. Shu davrga oid yana bir karvon nuli Urta Osiyoning janubndagi Baktriya va Margiyonani Xindistondagi Xarappa va Erondagi Moxinto Doro kabi madaniyat markazlari bilan boglagan. Keyinroq ya’ni er.avv. P-ming yillnkka kelib esa karvon yullarining takomillashuvi natijasida Fargona va Shosh xam Kadimgi Shark xalklari bilan alokalar urnatilgan. Yana bir uz davrining eng ma’lum va mashxur karvon yullaridan bulgan. «Shox yuli» deb nom olgan karvon yuli er.av. 1 ming yillikning 1-yarmida ayniusa juda mashxur bulgan. Yana bir kadimiy karvon yullaridan biri - bu «Bukj ipak yuli»dir. Biz bu yul xakida kancha gapirsak oz.Bu yulning nomini eshitmagan, bilmagan kishining uzi bulmasa keraq albatta bu yulning tarixiga kiskacha tuxtaladigan bulsaq bu yul er.avv. Sh asr oxiri va P ayerlarda vujudga kelgan va rivojlangan xamda 1977-yilda esa nemne olimi Vilgelm Rixtgofen tomonidan «Ipak yuli» degan nom berilgan.Bu yul juda kup vakt mobaynida faoliyatda buldi va juda kup xalklar, millatlar urtasida uzaro madaniyat, ma’naviyat, savdo-sotik iktisodiy-yeiyosiy munosabatlarni urnatuvchi, almashuvchi bir «kuprik» buldi desak yanglishmaymiz.

64. 
    Buyuk ipak yo'Iining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari. SHark bilan Garb urtasidagi
    tarixiy-madaniy alokalar va savdo munosabatlari tarakkiyotida kadimgi dunyoda Buyuk ipak yuli muxim
    urin tutdi. Bu yul miloddan avvalgi II aerda vujudga keldi. Bu yul Xitondan boshlanib 17 asr faoliyat
    kursatdi. 16-aerda buyuk geografikkashfiyotlar natijasida Ipak yuli dengizga kuchdi. Unga "Ipak yuli" deb
    nom 1877 yilda nemis tarixchisi Rixtgofen tomonidan berilgan, chunki bu yuldan asosiy maxsulot - ipak
    olib utilar edi. Buyuk Ipak yuli 12 ming chakirimcha uzunlikda bulgan. U Sarik dengiz soxillaridan bolanib,
    SHarkiy Turkiston, Markaziy Osiyo, Eron, Mesopotamiyaorkali urta erdengizi soxillarigacha borgan.
    Ikkinchi nunalish
    

- Markaziy Osiyo orkali Xindistonga olib borgan. Xigoyda etishtirnladigan ipak xom ashyosi va ipakdan ttikilgan matolar m az kur yul orkali kadimgi Xitoydagi Xan saltanatining poytaxti Siandan boshlanib, SHark va Garbni boglagan. Bu yulda kator kadimiy shaxarlar joylashgan: Sian, Dunxuan, YOrkent, Samarkand, Buxoro, Termiz, Marv va b.

66. 
    Ipak yo'Iining rivojlanishida Samarqandning tutgan o'rni. Ipak yulining shimoliy-garbiy
    tarmogi Dunxuandan Koshgarga borgan Undan Toshkurgon orkafi Uzgan, Ush, Kuva, Axsikent, undan Asht
    dashti orkali Samarkandda Nautaka yuli orkali birlashgan. Yul Samarkanddan Fap6ra - Malik chu I i orkali
    Amul shaxriga utgan. Ipak yul id a Samarkandning umini aloxida ta'kidlab utish lozim. Bu yulning turli
    tarmoklari aynan Samarkandda tutashgan bulib, xattoki sugd tili butun yulda savdo tili sifatida tan olingan
    edi, chunki Samarkand - Sugdtyona davlatining poytaxti edi. Turli mamlakatlardan kelgal savdogarlar
    aynan Samarkandda uzextiyojlarini kondirib, ketaredilar. Masalan, Amir Temurdavrida ayniksa
    Samarkandning roli oyshb ketdi. CHunki ushbu davrda Amir Temur mamlakatning poytaxti kilib
    Samarkandning tanlagan edi. SHu munosabat bilan Amir Temur shaxarda karvonsaroylar, yul davomida
    dam olishjoylari, xovuzlar va boshkua inshootlami kurdiradi. Temurning vafotidan sung temuriylar
    urtasidagi ziddiyatlar natijasida Samarkandning xam Buyuk ipak yulidagi axamiyati pasayib ketadi.
    
67. 
    Buyuk ipak yo'li tarmoqlari. SHark bilan Garb urtasidagi tarixiy-madaniy alokalar va savdo
    munosabatlari tarakkiyotida kadimgi dunyoda Buyuk ipak yuli muxim urin tutdi. Bu yul miloddan avvalgi II
    aerda vujudga keldi. Unga "Ipak yuli" deb nom 1877 yilda nemis tarixchisi Rixtgofen tomonidan berilgan,
    chunki bu yuldan asosiy maxsulot - ipak olib utilar edi. Buyuk Ipak yuli 12 ming chakirimcha uzunlikda
    bulgan. U Sarik dengiz soxillaridan bolanib, SHarkiy Turkiston, Markaziy Osiyo, Eron, Mesopotamiya
    orkali urta er dengizi soxillarigacha borgan. Ikkinchi yunalish - Markaziy Osiyo orkali Xindistonga olib
    borgan. Xigoyda etishtiriladigan ipak xom ashyosi va ipakdan tukilgan matrolar mazkur yul orkali kadimgi
    Xitoydagi Xan saltanatining poytaxti Siandan boshlanib, SHark va Garbni boglagan. Bu yulda kator kadimiy
    shaxarlar joylashgan: Sian, Dunxuan, YOrkent, Samarkand, Buxoro, Termiz, Marv va b.
    

68. Turk xoqonligi davrida «Buyuk ipak yo'li» ning ahamiyati. Turk xokonligi ulkan xudud ichida zarur tinchlikni taminlagani natijasida «Buyuk ipak yuli» samarali ishlashda davom etdi .Ulkaning asosiy savdo xamkorlari Eron, Xitoy, Xindnston va Vizantiya edi. Bu mvalakatlarga tukimachiliq ipakchilik maxsulotlari, kimmatbaxo toshlar va ulardan ishlangan buyumlar, takinchoklar, dorivorlar, naeldor argumoklar, bir necha xil tuz, sharob, bagdorchilik maxsulotlotlari, kazilma boylik va xokozolar olib borilgan. Ayniksa sugd savdogarlarining mavkei kuchli bulgan. Urta Osiyoning shu davrdagi Marv, Poykand, Buxoro, Samarkand, SHosh, Isfijob, Suyob kabi shaxarlari savdo-sotikning markazlari edi. Xitoy bilan savdo munosabatlari ayniksa, rivojlanib, 627-647 yillar mobaynida Xitoyga tukkiz marotaba savdo elchilari yuborildi. Urta Osiyoda shu paytda 15 taga yakin mayda davlatlar bulib Buxoroda buxorxudotlar, Xorazmda Xorazmishoxlar, SHosh va Elokda budut! va dexkonlar xukmronlik kilishgan. Ulaming xammasi Turk xokonligiga karam bulsada, amaldap yarim musta kil edilar.

69. Amir Temur davrida Buyuk ipakyo'lining qayta tiklanishi va rivojlanishi. . Tarixdan ma'lumki, sivilizatsiyalar katta saltanatlar hududlarida, iqtisodiy va mintaqaviy barqarorlik hukm surgan, uzoqni ko'ra oladigan, xalq farovonligi yo'lida jiddu jahd ko'rsatgan, ilm-fan homiysi bo'lgan davlat rahbarlari davrida yuz bergan. Barcha sohalarga birdek e'tibor, ijtimoiy adolat tamoyili, tadbirkoriikning rivoj lanishidan manfaatdorlik, umuman obod turmush konsepsiyasi Amir Temur siyosatining natijasi sifatida ikkinchi Renessansga asos bo'lib xizmat qilgan. Yigirma etti davlatni o'z ichiga olgan saltanatda ichki va tashqi savdo-sotiq almashinuvlari mamlakat iqtisodini yuksaltirishga ijobiy ta'sir ko'rsatgan.

Amir Temur ko'pgina sharq va g'arb davlatlari rahbarlariga bitgan maktublarida ham awalo xalqaro savdo-sotiqqa keng yo'l ocliish va tadbirkorlarga katta imtiyozlar berish lozimligi hamda davlat taraqqiyotiga aynan xususiy tadbirkorlar katta ta'sir ko'rsatishini alohida ta'kidlab o'tgan.

Xususan, Evropa qirollariga «Siz savdogarlaringizni biz tomonlarga yuborsangiz, toki biz ulami qizg'in, barcha izzatlarni o'miga qo'yib kutib olaylik. Bizning savdogarlarimiz Siz tomonlarga borsalar va ularga ham shunday izzat-ikromlar ko'rsatsalar. Mayli, ular hech qanday xavf-xatarsiz, to'siqsiz yo'l yursinlar. Dunyoni savdogarlar farovon qiladilar, degan naqlni inkor etish befoyda», mazmunidagi xatlar yuborgan.

Sohibqironning bu xatti-harakatlarini olimlar diplomatiyada «qo'l cho'zish siyosati» deb atamoqda. Haqiqatan ham, u do'stlik va hamkorlik yo'lida Evropaga qo'l cho'zgan birinchi davlat rahbaridir. Amir Ternurning ichki va tashqi siyosatidagi millatlararo munosabatlaming muvofiqligi taraqqiyot omillaridan bin bo'lgan. Zero, uningko'p millatli va turli diniy qarashlarmavjud bo'lgan saltanatidagi bu jihato'sha davrning eng ahamiyatli voqealaridan biridir.

Mironshoh Mirzoning Evropa qirollariga yozgan maktublarida Amir Temur tutgan siyosatga amal qilingani ko'rinib turibdi. O'sha xatlardan birida quyidagilar ta'kidlangan: «Savdogarlarga keisak, istardikki, Sizning savdogarlaringiz bizning yurtlarda, bizning savdogarlar Sizlarning yurtlaringizda xavf-xatarsiz, hozirgidek yursalar. Nihoyat, agar e'tiqodimizda farq bo'lsa ham, baribir barchamizning manfaatlarimiz yo'lida do'stlikni avaylashimiz darkor».

Amir Temur va temuriylaming millatlararo totuvlik va diniy bag'rikenglik siyosati tufayli bu davrda savdoyo'llari orqali integratsiyajarayonlari kuchayibborgan.

Temuriy hukmdorlardan SHohrux Mirzoning Xitoy imperatoriga yo'llagan maktubida: «Sayyoh va savdogarlar uchim yo'llarni ochiq tutsalar, toki do'stlik va muiiabbat sabablari ta'kidlanib, birlik va yakdillik vositalari quvvat topsa. Mamlakatlar atroflaridagi xaiqlar toifalari rohatga erishsa, fuqarolaming barcha tabaqalari orasida tiriklik vositalari tartibga tushsa», — deya alohida ta'kidlagan,

YUqoridagilardan ko'rinadiki, Amir Temur va temuriylar Buyuk Ipakyo'liga o'zaro hamkorlik, hamjihatlik, do'stlik asoslaridan bin sifatida qaraganlar.

Bu davrda 12000 chaqirim uzunlikdagi Buyuk Ipak yo'li orqali ko'plab SHarq davlatlari bilan har tomonlama aloqalar o'matildi. SHuningdek, Buyuk Ipak yo'lining O'rta er dengiziga chiqishi orqali g'arbiy Evropa davlatlari bilan ham uzviy savdo-iqtisodiy va diplomatik aloqalar o'matildi.

Amir Temur Buyuk Ipak yo'lining ish faoliyatini ma'lum bir qonun-qoidalar, uning himoyasini kafolatlovchi yangiliklar asosida shakllantirgan.

Birinchi navbatda Buyuk Ipak yo'lining bekatlari ta'mirlangan va ba'zi erlarda yangilari bunyod etilgan. Yo'llarda karvonlarning dam olishini ta'minlovchi karvonsaroylar qurilgan. Bu karvonlami mahalliy hokimliklar tomonidan qo'yilgan harbiy qo'riqchilar himoya qilib, bir manzildan ikkinchi manzilga etkazib qo'ygan.

Buyuk Ipak yo'lida o'z diplomatik missiyasini bajargan Rui Gonsales de Klavixo o'ziga va Misr elchilariga ko'rsatilgan e'tibor haqida alohida eslatib o'tgan. Masalan, Misr elchilarini 20 nafarga yaqin harbiy suvoriy Samarqandga qo'riqlab borganini yozadi.

Elchilaming ot-ulovlari har kuni yangisiga almashtirib turilgan, bir kunlik masofaning so'nggida ba'zan 100 ta ba'zan 200 ta yangi ot ular uchun tayyorlab turilgan.

SHuningdek, tarixchi bunday otlar boshqa joylarda ham tayyorlab qo'yilgani, Amir Temur farrnoni bilan maxsus musofirxonalar ЬафО etilganini alohida qayd etadi. Otlarni boqib parvarishlovchi maxsus otboqarlar guruhi mayjud bo'lgan — deya eslatib o'tgan. Ulardan bir-ikkitasi hatto karvonlar bilan ikkinchi manzilgacha hamroh sifatida borgan va o'sha otlar biian boshqa yo'lovchilami olib orqaga qaytgan.

Tarixchilar o'sha davrda yo'llarga qo'yilgan maxsus ustunlar haqida yozib qoldirgan. Usfunlar karvon yo'llarining masofa o'lchovi bo'lib, ular har bir chaqirim erga o'rnatilgan.

SHuningdek, ular Amir Temur davlatida yo'llarni tez bosib o'tish usuli joriy etilgani haqida ma'lumot bergan. Uch kunda etish mumkin bo'lgan masofani ular bir kunda bosib o'tgan. Sohibqiron Amir Temur tezlashtirilgan aloqa vositasi orqali o'z erlari va sarhadlarining hamma burchaklaridan bir necha kun ichida xabar olib turadi. Bu omillar o'sha davrda o'ziga xos axborot, kommunikatsiyalar va pochta tizimi mavjud bo'lganligiga dalolatdir.

Mahalliy hokimiyat ushbu karvonlarning harakatlanishiga javobgar bo'lgan. Natijada karvonlarning bir manzildan ikkinchi joyga bexatar etib borishi ta'minlangan. Sohibqiron karvon yo'llarida kimda-kim zarar
ko'rsa, bunday huquqbuzarliklarga javobgarlikni shu hududlaming hokim va boshqa ma'murlariga yuklagan. Zararni amaldorlar hissasidan undirish qoidasining joriy etilishi xalqaro savdo yo'lidagi huquqiy kafolatlardan biri bo'lib qolgan.

Buyuk Ipakyo'li bo'yidajoylashgan shaharlar, avvalo Samarqand Amir Temur davrida yuqori darajada ravnaq topgan. Samarqandga dunyoning barcha taraflaridan savdogarlar kelib turgan. Bu erda do'konu, bozorlar, hunarmandlik ustaxonalari son-sanoqsiz bo'lib, mahalliy mahsulotlar chetga sotilgan.

Sohibqiron Buyuk Ipak yo'lini mustahkamlash orqali o'z davlati va qo'shni davlatlaming mudofaa va xavfsizligini ta'minlash maqsadlariga ham alohida e'tibor qaratgan. Amir Temur zamonida davlatlaming tutash mintaqalarida hozirgi bojxona vazifasini o'tgan maskanlar Ьафо etilgan.

Tarixchilar Amir Temur saltanati chegarasida ikkita Temur darvoza kirish va chiqish eshigi bo'Iganligini eslatib o'tgan:

«Kichik Hindistondan (Afg'onistondan) Samarqand saltanatiga kiriladigan boshqa yo'l bo'lmaganligi sababli, mazkur tog' yo'li Samarqand saltanati uchun muhofazaviy nuqta hisoblanadi. Mabodo Samarqand aholisi Hindistonga boradigan bo'lsa, ular uchun ham shuyo'ldan boshqa yo'l yo'qedi. Temurbek tasarrufida bo'lgan Temur darvoza davlat xazinasiga katta foyda keltiradi, chunki Kichik Hindistondan (Afg'onistondan) Samarqandga va aksincha, undan boshqa mamlakatlarga yo'l olgan savdogarlar faqat shu Temur darvozadan o'tadilar».

Buyuk Ipak yo'li orqali Amir Temur nafaqat mudofaa, tinchlik barqarorlik, yaxshi qo'shnichiltk va savdo-iqtisodiy aloqalarni rivojlantirgan, balki geosiyosiy maqsadlarini ham amalga oshirgan.

Halt dengizyo'llari ochilmagandavrda yagona aloqa vositasi bo'lmish Buyuk Ipak yo'li xalqaro maydonda katta ahamiyat kasb etgan va qaysi davlat bu yo'lda sarbonlik qilsa, u katta iqtisodiy va siyosiy imkoniyatlarga ega bo'igan.

Sohibqiron Amir Temur mo'g'ullar davrida Samarqanddan Saroy Berkaga ko'chirilgan Buyuk Ipak yo'Iining eng muhim tarmog'ini yana avvalgi holatiga qaytargan, ya'ni karvonlar yana Samarqand orqali yuradigan bo'lgan.

Amir Temur ma'murlari Buyuk Ipak yo'li va boshqa yo'llarga qo'yilgan mingta chopqunchi, mingta tuya va mingta ot mingan xabargirlar, yo'llarga va rabotlarga tayinlangan mas'ullar orqali ham chetdan kirgan kishilarning maqsadlarini aniqlashgan.

Buyuk Ipak yo'li ilmu-fan taraqqiyotida ham muhim o'rin tutgan. Turli mamlakatlardan kelgan va turli tomonlarga yurtimizdan ketgan ofimlar, sayyohlar, hatto savdogarlar ham bir vaqming o'zida ilm-fan jarchilari bo'lib xizmat qilganlar. Buyuk Ipak yo'lida joylashgan shaharlaming madaniy jihatdan boshqa shaharlarga nisbatan ravnaq topgan ligining sabablaridan biri ham shundadir.

Demak, Buyuk fpak yo'li tranzit shahar va davlatlaming keng o'zaro madaniy hamda ilmiy aloqalar o'matishida ham muhim ahamiyat kasb etgan.

70. Jahondagi buyuk geografik kashfiyotlar natijasida Buyuk ipak yo'li mavqyeining pasayishi.Mamlakatdagi va kushni viloyatlardagn feodal mojarrolarning kuchayishi chet elliklaming boskinlar karvon yullar xavfeizligini ta'minlash imkoniyatidan maxrum kildi. Natijada kushni davlatiar bilan savdo-diplomatik munosabatlar xam buzildi. Buyuk ipak yuli XU-XVI aerlardagi Buyuk geografik kashfiyotlar davri boshlangandan sung uz-uzidan suna boshladi. Savdo yullarning janubga kuchishi va dengiz savdosining kuchayishi Markaziy Osiyo shaxarlarining tashki savdo alokaf ariga jiddiy zarba buldi. Buyuk geografik kashfiyotlar tufayln Xindi ston dan va xatto ancha shimoldagi viloyatlardan mollaming kupgina turlari dengiz yulidan yuborila boshladi, chunki tuya va otga suyangan karvon Garbiy Evropaning elkanli kema va karavellalari bilan tenglasha olmas edi. Ammo uning insoniyattarakkiyotidagi ijobiy umi shubxasizdir

71. YUNESKO rahnamoligida «Buyuk ipak yo'li» dasturining tuziiishi va uni amalga oshirishda O'zbekistonning ishtiroki. Bizga ma'lumki bizning vatanimiz YUNESKO tashkilotiga a'zo davlatlardan
biri xisoblanadi. Bu tashkilotning markazi Parij shaxri bulib, bu tashkilot asosan kadimdan kolgan madaniy
yodgorliklarni saklash bilan shugullanadi yoki uni tiklaydi. Bu tashkilot tomonidan «Buyuk ipak yuli»
dasturining amalga oshirilishida xissasi katta buldi. Bizga ma'lumki, Buyuk ipak yulining asosiy tarmogi Vatanimizdan utgan. Buxoro, Samarkand, Toshkent kabi shaxarlarimiz Buyuk ipak yulining asosiy bekati bulgar. Xozirda usha Buyuk ipak yulini tiklash ishlari kizgin olib borilmokda. 1993 yil may oyida Bryusselda Evropa, Kavkaz va Markaziy Osiyoni boglovchi «Traseka» yulini kurish xakida kelishilib olindi.

Bizga ma'lumki, YUNESKO tashkiloti tomonidan «Buyuk ipak yuii» das-uri ishlab chikildi. Unda bizning Uzbeki ston im iz xam ishtirok etdi. Bizga ma'lumki,

Markaziy Osiyo xududida joylashgan Uzbekistan, Kozogistoi, Toukikiston, Turkmaniston va Kirgiznston jaxon xamjamiyatiga kirib bormokda. Buning uchun ularga «Buyuk ipak yuli» ning axamiyati bekiyosdir. 1998 Yili Buxoro Traseka yulini mvojlantirish buyicha xalkaro anJuman bulib utdi, unda 10 dan ortik xalkaro tashkilotlar va 32 davlatlar katorida Uzbekiston xam ishtirok etdi. U erda Prezidentimiz suzga' chikib, bu yulni xalkimiz va Vatanimiz ravnakiga kanchalar muxim lit ni aytib utdi

72. «Yevropa-Kavkaz-Osiyo» transport yo'lagi-TRASEKAni barpo etish masalasi. Bizga ma'lumki bizning vatanimiz YUNESKO tashkilotiga a'zo davlatlardan bin xisoblanadi. Bu tashkilotning markazi Parij shaxri bulib, bu tashkilot asosan kadimdan kolgan madaniy yodgorliklarni saklash bilan shugullanadi yoki uni tiklaydi. Bu tashkilot tomonidan «Buyuk ipak yuli» dasturining amalga oshirilishida xissasi katta buldi. Bizga ma'lumki, Buyuk ipak yulining asosiy larmogi Vatanimizdan utgan. Buxoro, Samarkand, Toshkent kabi shaxarlarimiz Buyuk ipak yulining asosiy bekati bulgar. Xozirda usha Buyuk ipak yulini tiklash ishlari kizgin olib borilmokda. 1993 yil may oyida Bryusselda Evropa, Kavkaz va Markaziy Osiyoni boglovchi «Traseka» yulini kurish xakida kelishilib olindi. Bizga ma'lumki, YUNESKO tashkiloti tomonidan «Buyuk ipak yuli» das-uri ishlab chikildi. Unda bizning Uzbeki ston i miz xam ishtirok etdi. Bizga ma'lumki, Markaziy Osiyo xududida joylashgan Uzbekiston, Kozogiston, Tojikiston, Turkmaniston va Kirgiziston jaxon xamjamiyatiga kirib bormokda. Buning uchun ularga «Buyuk ipak yuli» ning axamiyati bekiyosdir. 1998 yili Buxoro Traseka yulini mvojlantirish buyicha xalkaro anjuman bulib utdi, unda 10 dan ortik xalkaro tashkilotlar va 32 davlatfar katorida Uzbekiston xam ishtirok etdi. U erda Prezidentimiz suzga' chikib, bu yulni xalkimiz va Vatanimiz ravnakiga kanchalar muximligini aytib utdi.

2-davr

73. 
    Markaziy Osiyoda yerga egalik qilish munosabatlari
    

Ilk o‘rta asrlarda “qishloq hokimi” deb atalgan katta yeregasi – “dehqon”lar va ularning ekinzorlarida ishlovchi yersiz“kadivar”lar shakllandi. Yerda ishlash tartiblarining tubdano‘zgarishi aholi o‘rtasida tabaqalanishni yanada keskinlashtirgan. Qishloqlarda dehqonlarning mavqeyi ortib, katta-katta yerlarga

ega bo‘lib oldilar. Bu esa o‘z navbatida mamlakatning ijtimoiy hayotiga ta’sir o‘tkazdi. Yer egaligining tarkib topishi oqibatida mamlakatning ijtimoiy hayotida keskin o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Qishloq jamoalari yerli mulkdor dehqon va unga qaram bo‘lgan yersiz va erksiz kadivarlarga ajralib borgan. Qishloq jamoalari yerlarida yashab yer va suvdan iborat umumiy mulkka ega bo‘lgan erkin ziroatchilar tabaqasi kashovarzlar deb atalardi. Keyinchalik ularning ma’lum bir qismi yerlaridan mahrum bo‘lib, bora-bora kadivarlarga aylanibborganlar. Ayrim dehqonlar esa o‘z viloyatlarida hatto mustaqilhokim bo‘lib olganlar. Har bir katta yer egasining 30–40, 50–100 va ba’zan undan ortiq maxsus askarlar guruhi – chokarlari bo‘lgan.

73. 
    Xioniylar va kidariylar davlati.