Oxirgi variant davrlarga bo`lingan

IX-XI1 asrlarda turkiy va forsiy adabiyot.. Abu Abdullox Vfar Rudakiy (960-104) Samarkand
yakinida joylashgan Panjrudak kishlogida tugilgan.SHuning uchun xam shoir taxallusi tugilgan kishlogi
nomidan kelib chikadi.Rudakiy kasida, jukishda usta bulgan. Rudakiy somoniylar saroyiga ishga
utadi.Rudakiy fors-toji к she'riyati asoschisi xisoblanadi.X! asr shoiri ustozi Rudakiy ma'Iumoticha
Rudakiyning 1300 ming bayt sherri borligi xisoblangan.Ammo bizgacha ming bayt, ikki kiem da 50 ruboiy
she'rlar, dostonlaretib keldi.Bizgacha Rudakiy zamoniga mansub «Kalilava Dimna» «Devoni Oftob»
«Singnoma» kabi poemadan parchalar etib kelgan.Maxmud Koshgariy 1029-1038 yillar orasida Kosh garda
tugiladi.Kup yillar izlanishlar okibatida bunyod bulgan «Devoni lugoti turk» «Javoxuri naxv», «Turk tili
sintaksizm asoslari» asarlarini yozadi.Olim bu yulda kup yillar turkiy kabilalar orasida izlanishlar ohb
boradi.Maxmud Koshgariy turkiy yozuv xakida anik ma'lumot berib 18 xarfdan iborat turkiy (uygur)
alifbosini kursatib utadi.YUsuf Xos Xojib (XI) .Uning tarjiman xoli tugilgan yili va xayoti xakida biror bir
ma'tumotyuk.YUsuf Xos Xojib bolaligi Bolasunda utadi.Xozirgi kunda YUsuf Xos Xojibni «Kutadgu
bilig», «Vaxt saodatga boglovchi bilim» deb nomlangan didaktik falsafiy asari bizgacha etib kelgan.SHoir
uzining bu ishiga гора rosa 18 oy sarflagan.

IX-XII asrlarda me’morchilik va san"at.

IX-XII asrlarda o‘lkada markazlashgan yirik davlatlarning shakllanishi va ularning rivoji, davlatchilikning mustahkamlanishi, ma’naviy hayot, ilm-fanning rivojlanishigagina emas, balki moddiy madaniyatning ham rivojlanishiga asos bo‘ldi. Samarqand, Buxoro, Urganch, Termiz, Uzgan va Marv kabi shaharlarda saroylar, masjid, madrasalar, minoralar, maqbaralar, tim va karvonsaroylar ko‘plab qurila boshladi.

Bu davr O‘rta Osiyo me’morchiligida ijtimoiy sharoitdan kelib chiqib, qurilish materiali sifatida paxsa, xom g‘isht va pishiq g‘isht hamda bog‘lovchi element sifatida ganchdan foydalanish keng yo‘lga qo‘yilgan edi. Bu vaqtda sinch qadab quriladigan uy-joylar va umum ahamiyatga ega bo‘lgan binolar, saroylar, masjidlar, madrasalar qurilishida yog‘och ham muhim o‘rin egallar edi.

X asrlarga kelib binokorlikda qurilish tartibi ham o‘zgara boshladi. Mahobatli qurilishda tomi gumbaz bilan yopilgan kub shaklidagi binolar muhim ahamiyatga ega bo‘la boshladi. Buxoroda qurilgan Ismoil Somoniy qabri ustiga pishiq g‘isht bilan qurilgan go‘zal maqbara fikrimizga misol bo‘la oladi. Bu bino to‘rtburchak shaklida bo‘lib, tomi gumbaz qilib yopilgan. To‘rtburchakdan nayzali ravotlar yordami bilan sakkiz qirrali shaklga o‘tilgan. Shu bilan birga bu bino to‘rt fasadlidir. Uning to‘rttala tomoni ham bir xil, old tomonidek bezatilgan. Oddiy qilib aytganda, binoning oldi, yoni va orqa tomoni yo‘q. Hamma tomoni bir xilda bezatilgan. Ismoil Somoniy maqbarasini qurishda va bezatishda arablardagi o‘sha davr uchun xos bo‘lgan me’moriy xususiyatlardan ham ko‘p foydalanilgan. Masalan, binoning tashqi burchaklariga ustunlar o‘rnatish. Bino ichidagi bunday shakldagi, shuningdek, dumaloq manzarali maydonlar ham islomgacha bo‘lgan yodgorliklarda uchraydi.

IX-X asr me’morchiligi uslublarini saqlanib qolganligini ko‘plab masjidlar misolida ham kuzatish mumkin. Yozma manbalarda qayd qilinishicha, somoniylar davridagi ko‘pgina masjidlar o‘z vaqtida arablargacha bo‘lgan ibodatxonalarning masjidga moslashtirish asosida qurilgan. Ular bir xonali bo‘lib, masjidning tomlari ustunga tayanib turgan. Masjidlarning tomi odatda gumbaz shaklida bo‘lgan. Masjidlarda, ayniqsa, mehroblari shaklli, yozuvli qilib qirqilgan g‘ishtlar, o‘yma ganchlar va hatto tilla suvlar bilan bezatilgan. Bu davrga oid masjidlar to‘g‘risida so‘z yuritilganda, Buxorodagi Mag‘oki Attoron, Poykand masjidi, Termizdagi Chorustun, Shahristondagi Childuxtaron masjidlarini qayd qilish mumkin. Bu yodgorliklar O‘rta Osiyoda diniy me’morchilikning rivojlanish yo‘llarini kuzatish imkoniyatini berdi.

Narshaxiyning yozishicha, amir Nasr ibn Ahmad Buxoro Registonida o‘zi uchun katta saroy qurdirgan va uning qurilishiga katta mablag‘ sarflagan. Bu saroy g‘oyat go‘zal bo‘lgan. Saroyning oldida esa devonlar uchun binolar qurilgan. Amir va hokimlar saroyi Nishopur, Marvda, Samarqand va boshqa shaharlarda ham bo‘lgan. Bu saroylar o‘zlarining kattaligi va go‘zalligi bilan ajralib turgan. Ko‘p hollarda bunday saroylar xushmanzara joylarda, bog‘lar ichida bunyod etilgan.

107. IX-XII asrlarda islom dini va so'fiylik.. Исмоил ал Бухорий (810-870) 16 ешида 825-826 йилларда онаси ва акси билан хаж сафарига равона буладилар. У жами 600 минг хадисларни туплаганлар, Шулардан 100, минг сахийх хадислар хадисларни ва 200 минг «гайри-сахийх» хадисларни бддац билганлар. Асарларни «Ал-Жомиь ас сахийх», «Ал адаб ва Муфрат», «Китоб ал-Куна», «Асоми ус Сахоби», «Ат-Таърих ас - Сагир» ва бошкалар.Ат ТермизиЙ (824-894).асарлари «Ал-Жомиь ас сахийх», «Ал — Шамойил ан набавийа». Биринчи асарида тахорат ва намоз, закот руза, жаноза, никох, садо-сотик каби боблар бор. Иккинчи асарида пайгамбар Мухаммад алайхиссаломнинг шахсей хаетлари, узотнинг суврат ва сийратлари, ажойиб фазилат ва одатларига оид 400 дан ортик хадис бор.

108. Mo'g'ullar hujumi arafasida xorazmshohlar davlatidagi vaziyat. Utror vokeasidan avvalrok
CHingizxon kushinlarining Ettisuvga kilgan xarbiy yurishlari sulton Muxammadni tashvishga solib kuygan
edi. Garchi Xorazmshox kata kushinga ega bulsada, uzaro ixtiloflar, sarkardalarga ishoncheizliq uz
xokimiyatidan xavsirash Xorazmshox kushinining zaiflashuvi, intizomning pasayishiga olib

kelgan.CHingizxon va nixoyat oxir-okibatda 1219 yili uz ugillari boshlik 200 mingga yakin asosiy xarbiy kuchlari Bilan anchadan beri puxta tayyorgarlik kurgan Xorazmshox anushteginiylar davlati ustiga xarbiy yurishni boshlab yuboradilar.Oxirokibat 1231 yil Jaloliddinning ulimidan sung Xorazmshoxlar davlati «kuladi».

109. 
     Chingizxon (Temuchin)ning mo'g'ullarni birlashtirib kuchli davlat tuzishi. XI asming
     oxirlaridan keyin mugul kabilalari tarkok bir xalki xisor edi. XIII aeming boshlarida kabilalar u rta s id a
     jangu jadailarbo siljib ketadi vabu kirtinbarokjanglarda mugul kabilalarningsardori bulgan Temuchin
     tarkok kabiialami birlashtirdi va 1206 yili Onon daryosi buyida «Temuchin» «Xrkon» deb elon kilindi vash
     u erda unga «CHingiz» yani begubor sovdil degan ma'noni bildirgan CHingizxon kabilarni birlashtirgandan
     sung kushni mamlakat Xitoyga yurish kildi va 1211-1214 yillarda Xitoyni bosib olib kuchli markazlashgan
     davlat tuzish CHingizxon uz davlati xukuklarini kengaytirishga e'tibor berdi. 1215 yil SHimoliy Xitoy tulik
     bosib olindi. Endi navbat Xorazmshoxlar davlatiga edi
     
110. 
     Chingizxon va Muhammad Xorazmshoh o'rtasidagi elchilik munosabatlari. Mugullarchulda
     yashaydigan ktichmanchilar bulib, 1206 yilda Temuchin yoki CHingizxon Mugulistonda markazlashgan davlat tuzdi. Ukishi 1206 yil Naymanlarni, 1207 yil Etgisuvdagi uygurlami, 1211-1214 yilar Xitoydga xujum kilib, uning katta kismini bosib oladi. 1218-18 i 9 yillarda Turkiston va Ettisuv millatlarini egallagach endi CHingizxonning asosiy dushmani Muxammad Xorazmshox raxbarligidagi Xorazmshoxlar davlati edi bu ikki davlat bir-birlarini sirlarini bilib olish uchun elchilik munosibatlarini umatadi. Bunday ishni amalda oshirishda CHingizxon musulmon savdogarlaridan foydalandi. Dastlab 1216 yil Xorazmshox CHingizxon xuzuriga Baxovuddin Rozi boshchiligida uz elchilarini yuboradi. CHingizxon bu elchilami yaxshi kutib oladi xatto CHingizxon ularga Sulton Muxammad ya'ni siznging podshongiz Tarbning soxibkuroni uzini esa SHarkning podshosi ekanligin aytishni buyuradi. Uznavbatida CHingizxon xam xorazmshox xuzuriga 1218 yil asli xorazmliksavdogar Maxmud YAlagochning elchi kilib junatadi, Bu elchilami sulton Buxoro shaxrida kabul kiladi. Bu elchilik munosabatlari natijasida/ykki^AZuyuk davlat uzlariga kerakli razvetka ma'lumotlami yigib oladiyu. Bu xakida XI11 asrda yashagan tarixchi Nassafyy ma'lumotberadi. ikki urtada elchilik munosabatlari uzokka chuzilmadi. 1218 Yil Utrordagi vokeadan sung urush xolati kelib chikdi va 1219-1221 yillarda yirik
     

Xorazmshoxlar davlati CHingizxon tomonidan bosib olindi va ulaming xukmronligi 140 yil davom etdi. Ulami mamlakatdan Amir Temur kuvib chikardi

111. O'tror fojiasi va mo'g'ullarningMarkaziy Osiyoga harbiy yurishlari. CHingizxon raxbarligidagi mugular 1218 yil Xorazmga katta karvon yuboradi. Karvonda kup mikdorda oltin, kumush, xitoy ipak matolari xar xil muynalar bor edi. Bu karvon 500 tuyadan iborat bulib, 450 ta musulmon savdo pulardan iborat edi. Ular Urganchga savdo uchun bormokda edi. Ammo karvon utror shaxrida ushlanib kolindi. SHaxar noibi

Inalxon farmoni bilan karvon Savdogarlaming xammasi

kirib tashlandi. Fakat bita tuyakash jon saklab koladi. Bulgan vokeani eshittan CHingizxon Xorazmlikga 2-chi elchilami yuborib ulardan utror elchilami yuborib ulardan utror noibini berishni suradi. Ammo Sulton Muxammad Utror noibini berish urniga elchilami Ibn Kodroga Bugroni uldiradi, uidan 2 ta mulozimini sog-sokolini oldirib junatib yuboradi. Bundan ajablangan CHingizxon 1219 yili uz Bilan 4-guruxga bulinib 200000 armiya Bilan

Xorazmlik ustiga yurish boshlaydi. Bu *akda Akademik Bartold, X.Vamberi , Juvaniy, B.Axmedovlarning kuplab asarlari bor.

112. Mo'g'ullar tomonidan Xo'jandning qamal qilinishi va Temur Malik jasoratiMugullar 1220 yilda aprelda Samarkandni bosib olgach navbat Jant vo Bunakat shaxarlariga navbat etib keldi. 4 kunlik jangdan sung Bunakat va uning amri Elatku Malik taslim bulmadi va navbat Xujand shaxri ga keladi. Bu davrda shaxar xokimi Temur Malik bulib, u shaxarni kaxramonlarcha ximoya kiladi. Bu xakida tarixchi

Juvaynid ma'lumot beradi. Xujand kamarida 20 ming mugul va 50 ming asr katnashdi. Kuchlar nisbati teiig bulmaganlign sabaoli Temur Malik shaxarni tashlab 12 ta kema yasatirib jami 70 ta kemaga uzining boyliklarini ortirib, Urganch tomoniki ketadi. T.Malik annashu janglarda kaxramonlik namunalarini kursatadi. Endi navbat Urganchga keladi. Bu erda Sulton Muxammadning ugri Evelolidin Manguberdi va Temur Malik b-n birgalikda mugullarga karshi kurash olib boradi. Urganch Xumotakin kabi amalparast va kurkoklarkulidakoladi. Uning muddafosiga SHayxNajmiddin Kubro dushman Bilan kurash i bjangda upadi. Jaloliddirt Bilan Mugullar urtasidagi asosiy jang Parvana dashtida buladi. Jaloliddin mugullaming 11 ta jangini kaxramonlarcha kaytaradi. Kul utmay Jaloliddin Bilan lashkarboshlar urtasida nizo chikadi. Va oxiri 1238 yilda Kurd savdosi tomonidan uldiriladi. Biz Jaloliddin Manguberdini 800 yilligini Urganchda nishonladik. U kishi davlat arbobi milliy kaxramoi va vatanparvar kishi edi. Uning faoliyatiga Islom Karimov uz ma'ruzasida yukori baxolaydi

113. Jaloliddin Manguberdi-Vatan himoyachisi.

Tariximizdagi ulug` zotlardan biri mo`g`ul bosqinchilariga qarshi mardonavor kurashgan, Vatan ozodligi yo`lida jon fido qilgan Jaloliddin Manguberdidir. O`rta asr musulmon mualliflari, jumladan uning vaziri va mirzasi ham bо`lgan an-Nasaviy uni Mankburni, (ya'ni mank belgi, xol degan ma'noda, xoldor burunli degan ma'noni anglatgan) nomi bilan atashgan.

Jaloliddin Manguberdi (Mankburni) xotirasini abadiylashtirish va tarixiy adolatni qaror toptirish maqsadida O`zbekiston Respublikasi vazirlar mahkamasi 1998 yil 24-sentabrda 408-sonli maxsus qaror qabul qildi. Ushbu qarorga muvofiq buyuk sarkardaning tavallud to`yi keng miqyosda nishonlanishi qayd qilib o`tildi. Yubiley munosabati bilan Urganchda sarkardaga ulkan memoriy yodgorlik o`rnatildi. Ozbekiston Respublikasi FA Tarix va Sharqshunoslik institutlari, Xorazm Ma’mun akademiyasi, bir qator Oliy o`quv yurtlari, turli jamg`armalar mutaxassislari tomonidan ko`plab risolalar chop etildi, mohir rassom T.Quryozov tomonidan sarkardaning portreti yaratildi, "Jaloliddin Manguberdi-Vatan, yurt himoyachisi" mavzuida xalqaro iimiy anjurnan o`tkazildi va eng muhimi Prezident I. Karimov boshchiligidagi hukumat va parlament a’zolari, chet ellik mehmonlarni yurtimiz mehmonlari ishtirokida ulkan teatrlashtirilgan tamoshalar bo`lib o`tdi,

Jaloliddin og`ir bir paytda Movaraunnahr urush domiga tortilgan mamlakatning katta qismi mo`g`ullar tomonidan istilo etilgan, imperiya qo`shini yakson qilirigan, amirlarning bir qismi xoinlik yoliga, qolganlari o`z joni-mulkini asrash yo`liga tushgan, sulton mamlakatni o`z holiga tashlab qo`ygan, o`zaro sarosima va tahlika bukm surgan bir vaqtda tarix; sahnasida paydo bo’ldi. Jaloliddin shunday bir og`ir vaziyatda, Vatan va xalq erki uchun kurashib, mo`g`ullarga qarshi 11 yil kurash olib bordi. 14 marotaba mo`g`ullarga qarshi ot surib, uning 13 tasida g`oliblikni qo`lga kiritishga muvaffaq bo`ldi. Mo`g`ullar bosqini arafasida Jaloliddin garchi katta o`g`il bo`lsa-da, buvisi Turkon-xotun tomonidan hokimiyatdan chetlatilgan bo`lib, taxt vorisi etib Turkon-xotun urug`idan bo`lmish boshqa bir shahzoda Qutbiddin o`zloqshoh valiahd deb e'lon qilingan edi. G’azna, Bamiyon, al-Gur, Bo’st, Takinobod, Zamin-Davora va Hindiston bilan chegaradosh yerlar esa Jaloliddinga mulk etib berilgan edi. Garchi Jaloliddin buvisining izmi bilan markazdan chetlatilgan bo`lsa-da, lekin suiton unga alohida muhabbat bilan qarar, uning jasurligini qadrlar va uni o`zidan uzoqlashib ketmasligini xohlar edi. Shuning uchun ham unga vazir etib taniqli davlat amaldori Shams-al Mulk Shahobiddin Alp al-Xaraviyni, noib (o`rinbosar) etib esa sarkarda Kuzbar Malikni tayinlaydi, Muhammad Xorazmshoh plevrit (o`pkaga suv yig`ilish) kasali bilan og`rib taxminan 1220-yilning oxirlarida (hijriy 617-y.) quvg`inlikda Kaspiy dengizidagi Ashuradi orolida vafot etadi. O`lirni oldidan sulton Jaloliddinni taxt vorisi deb e'lon qilib, sultonlik ba'zi rutbalarini unga topshiradi. Jaloliddin o`z inilari O`zloqshoh va Oqshohlar bilan otasini dafn etgach, 70 ta kishisi bilan to`g`ri Urganchga keiadi. Tez orada unga Xo`jand hokimi Temur Malik va boshqa erksevar kishilar kelib qo`shiladilar. Xalq Jaloliddin Manguberdini shod-u-xurramlik va katta umid bilan kutib oladi

114.