Orta Aziyada qollanılg’an kalendarlar. Joba

9)Ramazon - (30 ) “jag’ıw”, “aptap ay” ma’nislerin an’latadı. Bul ay jaznin’ en’ ıssı waqitıg’a tuwrı kelgen.
10 ) Shavvol - (29 ) “ko’teriliw”, “aparıw”, “ko’shiriw” ma’nislerin beredi. Arab qa’wimleri bul ayda o’z jaylarınan ko'ship ketar edi.
11) Zul-qa'da - (30 ) “otırıw”, “u’yde qalıw” ma’nislerin an’latadı. Bul ayda urıslar bolmaydı.
12) Zul-xijja - (29 -30 ) “haj” so’zinen alınıp, “haj etiw” ma’nisin beredi. Arablar bul ayda haj etkenler.
Bul aylar atların qoyılıwıg’a sebepler bar. Arablar ayların joxiliyat da’wirinde da ha’zir musulmanlar isletken, olardın’ haj da’stu’rleri jıldın’ to’rt ma’wsımde aylana bergen. Islamg’a shekem bolg’an da’wirde arablar Ay-Quyash kalendarınan paydalanganligin geypara ay atlarınan biliwimiz mu’mkin. Islam dini kiritilgen son’, diniy ha’m du’nyalıq jumıslardı ju’rgiziw ushın jan’a kalendar za’ru’r edi. Bul ma’sele halifa Umar da’wiri (634-644) de sheshiledi. Sol da’wirde jıllar tek waqıyalar atları menen atalar, ta’rtip nomeri menen ju’ritilmegen edi. Arablar ortasında xat, hu’jjetlerge sa’ne qoyıw a’deti bolmag’an. Bir ku’ni bir kisi halifa Umar janina kelip sha'bon ayında to’leniwi kerek bolg’an qarız haqqındag’ı hu’jjetti ko’rsetdi. Sonda halifa Umar “bul hu’jjet qaysı sha'bonga tiyisli bıltırg’ı sha'bongami yamasa bıyılg’ı sha'bongami” dep so'raydi. Bunday jag’dayg’a Ja’ziyra wa’layatının’ voliysi Abu Muso da dus keledi. Og’an eki buyrıq jazıp beriledi. Bul buyrıqlardın’ biri ekinshisine tuwrı kelmas, basqa-basqa edi. Olardın’ qaysı aldın, qaysı bir keyin jazılg’anın anıqlay almag’an Abu Muso halifa Umarga shaqırıq etedi. Sebebi, ha’r eki buyrıqda da sa’ne joq edi. Bul ma’seleni sheshiw ushın halifa Umar ken’es o’tkeredi. Ken’es ay esabı boyınsha kalendar du’ziwdi maqul tabadı. Olar jan’a kalendarda sol waqıtqa shekem qollanilip kelingen qamariy ay atların saqlap qalıwdı lazim ko’rediler. Bul aylar arablar ortasında belgili edi. Ken’estegiler kalendar bası - era basın qaysı waqıttan esaplawg’a tiyisli ha’r qıylı pikirlerdi ortag’a taslaydi. Geyparalar Muha’mmad payg’ambardın’ tuwılg’an ku’ninen dese, geyparalar payg’ambardın’ keliwinen esaplawdı usınıs etdi. Ali ibn Abu Tolib Islam kalendarın payg’ambardın’ Makkadan Madinag’a hijratlarinan baslawdı usınıs etdi. Bul usınıs maqullandi. Payg’ambardın’ Makkadan Madinaga hijrat etip jetip barg’an waqıtları rabi ul-aldın ayından 11 keshe o’tkende du’yshembi ku’ni bolg’an edi. Bul eramizdin’ esabı menen 622 jıldın’ 16 iyul ku’nine muwapıq keledi. Usı ken’es hijratdan 17 jıl keyin muharram ayının’ birinshi ku’ni (eramizdin’. 638 jıl 23 yanvar) bolg’an edi. Hijrat bolsa joqarıda aytilganidek, rabi'ul aldın ayının’ on birinshi ku’ninde, yag’nıy Hijriy-qamariy sananin’ u’shinshi ayında bolıp o’tken. Arablarda jıl bası muharram ayının’ birinshi ku’ninen baslang’an. Usının’ sebebinen tariyxıy waqıyalardı esaplag’anda qa’telik ju’z bermesligi ushın hijrat waqıya bolg’an u’shinshi aydan aldıng’ı birinshi ha’m ekinshi aylar (muharram, sapar) da hijrat jılı esabına qosıp alındı ha’m muharram jıl bası bolıp qaldı. Hijriy esaptın’ birinshi ayi bolıp tabıladı.