Orta Aziyada qollanılg’an kalendarlar. Joba

Hijriy esabı. Hijriy musulmanlar jılı bolıp, 622 jıl 16 iyul Muha’mmad payg’ambardın’ Makkadan Madinaga hijrat etken da’wirinen baslanadı. Hijriy eki qıylı esapqa iye. Birinshisi, hijriy-qamariy jıl esabı bolıp, Aydin’ Jer a’tirapında aylanıw da’wiri 29, 5 keshe- ku’nduz esabınan alıng’an. Hijriy esabı da 12 aydan ibarat bolıp, 6 ayi 29 ku’n, 6 ayi 30 ku’nnen ibarat boladı. Bir jıl 354 ku’ndi sho’lkemlestiredi. Kabisa jılında 12 ay 30 ku’n etip alınadı ja’ne bul jıl 355 ku’nni sko’lkemlestiredi.
Ekinshisi, hijriy-sha’msiy jil bolıp tabıladı. Bıyılg’ı jılı esabı Jerdin’ Quyash a’tirapın bir ret tolıq aylanıp shıg’ıw da’wirine tiykarlang’an. Sol sebep esap Quyash ku’nleri tiykarında alıp bariladı ha’m bir jıl 365 (366 ) ku’nga ten’ boladı. Tek bir ay 28 ku’nnen ibarat boladı. Ha’r 4 jılda bul Ayg’a bir ku’n qosılıp, 29 ku’ndi sko’lkemlestiredi ha’m sol jılı kabisa jılı esaplanıp 366 ku’nnen ibarat boladı. Bunnan tısqarı Hijriyda ha’r 30 jıl ishinde 11 ku’n du’zetiw kiritiledi. Yag’niy, kalendar ay esabı aydin’ haqıyqıy da’wirinen minut ha’m seku’ndlar esabında artta qalıp baradı, bular jıynalıp 30 jılda 11 ku’nge jetedi. Bul pariqti joytıw maqsetinde arablar ha’r 30 jılda 11 sutka qosıp 30 jıldın’ 19 jılını 354 ku’n, 11 jılını 355 ku’n etip esaplaydilar. Sonda ha’r 30 jıldın’ 2, 5, 7, 10, 13, 16, 18, 21, 24, 26, 29 - jılları kabisa, yag’nıy arttırılg’an jıllar bolıp 365 ku’nnen ibarat boladı. A’detde, kabisa jılını anıqlaw ushın onı 30 g’a bolıw kerek. Qalg’an qaldıq joqarıda sanap o’tilgen sa’nelerden birine tuwrı kelsa sol jıl kabisa jılı boladı. Mısalı, 1423 jıldın’ qanday jıl ekenin tekserip ko’riw ushın onı 30 g’a bo’lemiz ha’m 13 qaldıq qaladı. 13 joqarıdag’ı sa’neler ishinde bar. Sonday eken, 1423 jılı kabisa jılı eken.Hijriydı eramizdin’ga aylandırıw ushın Hijriydı 33 ge (33 sanı hijriy ha’m eramizdin’ jıllardı bir- birine tuwrı keliw da’wiri) bo’linedi. Shıqqan bo’lindini tag’ı Hijriydan ayiriladi. Payda bolg’an ayırma sanına 622 (Muha’mmad payg’ambardın’ Makkadan Madinaga etken hijrat jılı) qosıladı. Shıqqan na’tiyje eramizdin’ jil bolıp tabıladı. Eramizdin’ jıldı Hijriyg’a aylandırıw ushın eramizdin’ jılınan 622 ni ayiramiz. Shıqqan ayırmanı 32 ge bo’lemiz. Keyininen ha’r eki a’mel na’tiyjeleri qosıladı. Tu’sindirme: Bolıw waqitıda qalg’an qaldıq 17 den u’lken bolsa, onı pu’tkilley 1 dep alamız ha’m payda bolg’an bo’lindine qosamız. Eramizdin’ jılın hijriyquyashiy jılıg’a aylandırıw ushın eramizdin’ jılnan 622 ni ayırıw kerek. Shıqqan na’tiyje hijriy-sha’msiy jıldı an’latadı.