72
atvorlari, ma’qul sifatlaridan o‘rnak olib, ularga amal qildim.
Davlatlarining
tanazzulga
(buzilishga)
uchrashi
sabablarini
surishtirdim va davlat va saltanat zavoliga sabab bo‘luvchi ishlardan
saqlandim. Asli buzuvchi, ocharchilik va vabo kasali keltiruvchi zulm
va buzuqchiliklardan saqlanishni o‘zimga lozim, deb topdim.
Raiyyat ahvolidan ogoh bo‘ldim. Ulug‘larini ota qatorida,
kichiklarini farzand o‘rnida ko‘rdim. Har yerning tabiati, har el-yurt
va shaharning rasmu odatlari va mijozidan voqif bo‘lib turdim. Har bir
yurt va shahar aholisining ulug‘lari bilan do‘st tutindim. Ularning
mijozlari va tabiatiga to‘g‘ri kelgan, o‘zlari tilagan odamlarini ularga
hokim qilib tayinladim. Har bir mamlakat
xalqining avlodidan ogoh
bo‘lib turdim. Har bir mamlakat ahvolini, sipoh va raiyyatning
kayfiyatini, turish-turmushini, qilish qilmishlarini, o‘rtalaridagi
aloqalarini xatga bitib, menga bildirib turishlari uchun diyonatlik,
to‘g‘ri so‘z kishilarni belgiladim. Bordi-yu,
egri yozganlari menga
ma’lum bo‘lib qolsa, ularni jazoladim. Hokimlar va sipohdan qaysi
birining xalqqa jabr-zulm yetkazganini eshitsam, ularga nisbatan
darhol adolat va insof yuzasidan chora ko‘rdim.
Turku tojik, arab-u ajamning turli toifa va qabilaridan bo‘lgan va
xizmatimga kirgan kishilarning ulug‘lariga izzat ikrom ko‘rsatdim,
qolganlarini ham o‘z holiga yarasha siyladim. Yaxshilarga yaxshilik
qildim, yomonlarni o‘z yomonliklariga topshirdim.
Kim menga do‘stlik qilsa qadrladim, xizmatini unutmadim va
unga muruvvat, ehson, izzat-u ikrom ko‘rsatdim.
Kimki xizmatimni
qilsa, xizmatini haqini berdim. Kimki menga dushmanlik qilsa-yu,
keyin pushaymon bo‘lib, iltijo qilib, himoya istab, huzurumga kelib tiz
cho‘ksa, dushmanligini unutib, muruvvat va do‘stlik qildim.
Farzandlar, qarindoshlar, yor-u birodarlar, qo‘shnilar va men
bilan bir paytlar do‘stlik qilgan barcha odamlarni davlatu ne’mat
martabasiga erishganimda unitmadim,
molu mulk va naqt pul bilan
haqlarini ado etdim. O‘z farzandlarim, qavm-u qarindoshlarimdan
qarindoshlik mehrini uzmadim. Ulardan noravo ish o‘tgan bo‘lsa ham
darhol qo‘l-oyog‘ini bog‘lab o‘ldirishga buyurmadim. Turli yo‘llar
bilan sinab, bilib oldim va ular bilan shunga yarasha muomala qildim.
Hayotning ko‘p issiq-sovug‘ini ko‘rib, ulardan saboq oldim,
tajribamni oshirdim. Shu sababdan, do‘stu dushman bilan kelishib
yashadim.
73
Do‘stu dushmanligiga qaramay, hamma yerda sipohiylarni
hurmat qildim, chunki ular boqiy mato bo‘lgan jonlarini
foniy dunyo
moli uchun sotadilar, o‘zlarini jang maydoniga, halokatga otib,
jonlarini qurbon qiladilar.
Agar dushman sipohiyidan biron kimsa o‘z valine’matiga, ya’ni
non-tuz bergan sohibiga sidqidildan xizmat qilib, urush kunlarida
menga qarshi qilich ko‘targan bo‘lsa, unday odamga nisbatan lutf-
marhamat ko‘rsatdim. Panoh istab qoshimga kelganda,
uni qadrlab
ishonchini qozondim, vafodorligi va haqqoniy xizmat qilishiga
ishondim.
Qaysi bir sipohiy tuz-non haqqi va vafodorlikni unutib, xizmat
paytida o‘z egasidan yuz o‘girib, mening oldimga kelgan bo‘lsa,
unday odamni o‘zimga eng yomon dushman, deb bildim. Chunonchi,
To‘xtamishxon bilan bo‘lgan urushdan uning amirlari menga har xil
xabarlar va shikoyatlar yozib, o‘z hukmdori, ya’ni mening dushmanim
bo‘lmish To‘xtamishxonning non-tuz haqqini unutdilar. Vafodorlik va
haqiqatni bir chetga yig‘ishtirib qo‘yib, mening huzurimga panoh
izlab kelgan edilar, ularni la’natladim va o‘zimcha “bular o‘z sohibiga
vafo qilmagandan keyin, menga vafo qilarmidilar”, deb o‘yladim.
Shunday qilib, davlat agar din-u
qonun asosiga qurilmas ekan,
unday saltanatning shukuhi (ulug‘ligi), qudrati va tartibi yo‘qoladi.
Bunday saltanat yap-yalang‘och odamga o‘xshaydirkim, uni ko‘rgan
har qanday odam undan yuzini olib qochadi. Yoki u har turli qalang‘i-
qasang‘ilar tap tortmay kirib-chiqadigan tomsiz, eshigi va qo‘sig‘i
yo‘q uyga o‘xshaydi.
Shu sababdan, men o‘z saltanatim binosini islom dini, tura va
tuzuk (qonun-qoida) asosida mustahkamladim. Baxtiyor farzandlarim,
qudratli nabiralarimga va bir kuni saltanat teppasiga keladigan
zurriyotmga saltanat ko‘rish, davlat tutish bobida shularni yozib
qoldirdim.
Do'stlaringiz bilan baham: 
