Ona tili va adabiyot o‘quv – uslubiy majmua samarqand – 2019 Qayta tayyorlov kursi yo‘nalishi

1. Ega ergash gap bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan egani izohlaydi. U bosh gap bilan birga ega ergash gapli qo`shma gap hisoblanadi. Ega ergash gap -ki bog`lovchisi va fe’lning shart mayli qo`shimchasi -sa hamda so`roq va ko`rsatish olmoshi (kimki – u, kimki – o`sha, kimki – o`zi, nima – o`sha, nimaiki – hammasi) yordamida bog`lanadi: Kimki yomonlar suhbatidan qochsa, u yaxshilar suhbatiga erishadi. Ba’zan bosh gap tarkibidagi ko`rsatish olmoshi bilan ifodalangan ega tushirilishi mumkin: Sizga ayonki, siz o`z oilangizdasiz. Bu gapda shu (ega) tushirilgan.

Sxemasi:

Bosh gap	Ergash gap
Shunisi .......ki,	...................... .
................... ki,	....................... .

Ergash gap	Bosh gap
Kim ...............sa,	u ................ .
Kim ............... sa,	o`zi ............ .
Kimki ..........-sa,	u ................ .
Kimda-kim ...sa,	u ................ .
Nimaiki ... .sa,	o`sha.............. .
Nima ...........sa,	o`sha.............. .

2. Kesim ergash gap bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan kesimni izohlab, u bosh gap bilan birga kesim ergash gapli qo`shma gapni hosil qiladi: Uch og`ayni botirlarning eng yaxshi fazilati shuki, ular xalqdan ajralib qolishni istamaydi. Kesim ergash gap bosh gapga -ki bog`lovchisi, o`rin-payt va bosh kelishigidagi shu, kimsan olmoshi yordamida bog`lanadi. Ba’zan bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan kesim tushiriladi: Yaxshisi, sen darsingni tayyorla.
Sxemasi:

Bosh gap	Ergash gap
.................. shuki,	................... .
.............….. shu yerdaki,	................... .
...........……..shundaki,	................... .
............……. shundayki,	................... .

3. To`ldiruvchi ergash gap bosh gapdagi ko`rsatish olmoshi bilan ifodalangan to`ldiruvchini izohlaydi. To`ldiruvchi ergash gap bosh gap bilan birgalikda to`ldiruvchi ergash gapli qo`shma gapni tashkil etadi. To`ldiruvchi ergash gap, odatda, bosh gapga -ki bog`lovchisi, -sa shart mayli qo`shimchasi yordamida bog`lanadi. Shuni bilingki, har bir yangilik bexosiyat bo`lmaydi. Kimda gumoning bo`lsa, uni ko`zdan qochirma. Bosh gap tarkibida shuni, shunga, shundan kabi to`ldiruvchi qatnashadi. Ba’zan bu to`ldiruvchi tushirilishi mumkin: Iltimos qilamanki, oldin rais so`zlasin. Bu gapda shuni to`ldiruvchisi tushirilgan.

Sxemasi:

Bosh gap	Ergash gap
Shuni............. –ki,	............ .
Shundan,....... -ki,	............. .
Shunga............-ki,	............ .
.....................….-ki,	............. .
Buni................ -ki,	.............. .

Ergash gap	Bosh gap
Nima (ni)....... –sa,	shuni .... .
Kimda............ –sa,	uni......... .
Nima bilan....-sa,	o`shani.. .

4. Aniqlovchi ergash gap bosh gapda aniqlovchi bo`lib kelgan olmosh va ayrim sifatni izohlaydi. Aniqlovchi ergash gap bosh gap bilan birgalikda aniqlovchi ergash gapli qo`shma gap deb yuritiladi. Aniqlovchi ergash gap bosh gapga -ki bog`lovchisi bilan (bunda bosh gap tarkibida ko`pincha aniqlovchi bo`lib kelgan shunday, ayrim, ba’zi so`zi qatnashadi) yoki -sa shart mayli qo`shimchasi bilan (bunda ergash gap tarkibida qanday, qaysi, kimning kabi olmosh, bosh gap tarkibida esa shu, shunday, o`sha, uning, ba’zi, bir xil, ayrim, bir, bir qancha kabi olmosh bo`ladi) bog`lanadi: 1. Shunday inson haqida xabar keltirdimki, uning har bir so`zi gavhar. 2. Kimning ko`ngli to`g`ri bo`lsa, uning yo`li ham to`g`ri. Ba’zan bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan aniqlovchi tushirilishi mumkin: (Shunday) Odam borki, hayvon undan yaxshiroq.
Sxemasi:

Bosh gap	Ergash gap
Shunday........... -ki,	............ .
........shunday....... -ki,	.......... .
......shunday..... -ni..., -ki,	unday........
.... shunday (aniql.)..... -ki,	............
..... shunday (hol)......... -ki,	..............

Ergash gap	Bosh gap
.... qaysi....... -sa,	o`sha....................

5. Payt ergash gap – bosh gapdagi ish-harakatning paytini bildirgan ergash gap. Payt ergash gap bosh gap bilan payt ergash gapli qo`shma gapni tashkil etadi: 1.Sobirjon priyomnikni endi qo`ygan edi, eshik taqillab qoldi. Qushlar to`p-to`p bo`lib uchsa, havo ochiq bo`ladi.
Sxemasi:

Ergash gap	Bosh gap
......... -gan edi,	.................... .
......... -ganicha yo`q edi,	...... .
............ -ar ekan,	.................. .
............. -sa,	......................... .

6. O`rin ergash gap bosh gapdan anglashilgan ish-harakatning bajarilish o`rnini bildirgan ergash gap. U bosh gap bilan birgalikda o`rin ergash gapli qo`shma gap deyiladi: Qayerda intizom kuchli bo`lsa, shu yerda tartib bo`ladi. Bog`lovchi vositasi: -sa (qayerdan, qayga, qayerga, qayerda, shu yerda, o`sha yerda, shunda, shu yerga, shu yerdan, u yerda) -mang, -masin, ekan: Qaerda suv bo`lsa, o`sha yerda hayot bo`ladi.

Sxemasi:

Ergash gap	Bosh gap
.......qayerga .. -sa,	o`sha yerga......
......qayerda ...-sa,	o`sha yerda,.....
.......qayga.......-sa,	o`sha yerda, .... .
.......-mang,	u yerda ...........
......-masin,	o`sha yerda........
.........qayerda …,	shu yerda.......

7. Sabab ergash gap bosh gapdan anglashilgan ish-harakatning sababini bildiradi. U bosh gap bilan birga sabab ergash gapli qo`shma gap deb nomlanadi: Qayrilishlar tobora ko`payib, mashinaning tezligi susaya boshladi. Bu uylar ilgari bedaxona bo`lganidan, darchasi ham yo`q edi.

Sxemasi:

Ergash gap	Bosh gap
.............,	shuning uchun...........
...........shekilli,	...................
...........-gan bo`lsa kerak,	......
...............-mi,	........................

Bosh gap	Ergash gap
............,	chunki.................
................ ,	negaki...............
.............,	sababki.................
.....shuning uchun......-ki,	......................
...............-ki,	......................

8. Maqsad ergash gap bosh gapdan anglashilgan ish-harakatning nima maqsadda yuzaga kelishini bildiradi. U bosh gap bilan birga maqsad ergash gapli qo`shma gap deb nomlanadi. Bog`lovchi vositasi: deb, -sin deb, -di deb, -ar deb, -sa deb, -mi ekan (deb, deya, uchun), toki: 1.Odamlar yaxshi yashasin deb, tinchlikka imzo chekdik. 2.G`o`za miriqib ichsin uchun, suv tekis oqizildi.

Sxemasi:

Ergash gap	Bosh gap
..............deb,	......................
...........-sin deb,	.................
...........-di deb,	..................
..........-ar deb,	..................
............-sa deb,	..................
.............-mi ekan deb,	.............
.................-deya,	........................

Bosh gap	Ergash gap
..............,	toki.........................
..............,	.................-sin deb.

deb yarim bog`lovchisi buyruq va shart mayli, kelasi zamon fe’lidan keyin kelsa, maqsad ma’nosini, o`tgan zamon fe’llaridan keyin kelsa, sabab ma’nosini bildiradi.
9. Shart ergash gap bosh gapdan anglashilgan ish-harakatning qanday shart bilan bajarilishini bildiradi. U bosh gap bilan birga shart ergash gapli qo`shma gap deyiladi. Bog`lovchi vositalar: -sa, -sa edi, agar, mabodo, bordi-yu, -ganda(edi), -r(-ar) ekan, -gan ekan, -mi, bo`lmasa, yo`qsa, -may, bo`lay desang, -sinki. Misol: Agar suv bo`lsa, cho`l-u sahrolar bo`stonga aylanadi.

Sxemasi:

Ergash gap	Bosh gap
(Agar).............-sa,	...................
(Agar)..........-sa edi,	...................
(Agar)..........-ganda,	...................
(Agar)..........-ganda edi,	...................
(Bordi-yu).....-r(-ar) ekan,	...................
(Mabodo).....-gan ekan,	...................
(Agar)........-moqchi ekan,	...................
...............-mi,	...................
............,	bo`lmasa...................
...........,	yo`qsa...................
............bo`lay desang, .........	...................

Bosh gap	Ergash gap
.............-sinki, ...................	...................