Ona tili va adabiyot o‘quv – uslubiy majmua samarqand – 2019 Qayta tayyorlov kursi yo‘nalishi

BOG`LANGAN QO`SHMA GAP
Bog`langan qo`shma gap sodda gapning o`zaro teng bog`lovchi yordamida bog`lanishidan tuziladi: Kechasi qalin qor yog`di, lekin havo sovimadi. Tarkibidagi sodda gapning o`zaro mazmun munosabatiga ko`ra bog`langan qo`shma gap quyidagi turga bo`linadi: 1) biriktiruv munosabatli bog`langan qo`shma gap; 2) zidlov munosabatli bog`langan qo`shma gap; 3) ayiruv munosabatli bog`langan qo`shma gap; 4) inkor munosabatli bog`langan qo`shma gap.
Biriktiruv munosabatli bog`langan qo`shma gap. Bunday bog`langan qo`shma gap tarkibidagi sodda gap o`zaro va, hamda bog`lovchisi, ham, -u(-yu), -da yuklamasi yordamida bog`lanadi va bir paytda yoki ketma-ket ro`y bergan voqea-hodisani ifodalaydi: 1.Mashg`ulot tugadi va hamma o`z uyiga tarqaldi. 2. Bahor keldi va o`z sepini yoya boshladi. 3.Qattiq izg`irin ko`tarildi-da, hech kimni uydan chiqarmay qo`ydi. 4. Odam qo`li tegdi-yu, tashlandiq yerlarni obod qildi. Gapni yuklama bog`lasa, undan keyin vergul qo`yiladi.
Zidlov munosabatli bog`langan qo`shma gap. Bunday gap tarkibidagi sodda gap o`zaro ammo, lekin, biroq bog`lovchisi, -u(-yu) yuklamasi, balki vazifadosh bog`lovchisi (modal so`z) yordamida bog`lanadi: Yurtimning bu kuni chiroyli, lekin ertasi, indini yana chiroyliroq, baxtliroq bo`ladi. Havo ochildi-yu, harorat sezilmadi. Ba’zan zidlik mazmunini kuchaytirish uchun zidlov bog`lovchisi va -u (-yu) yuklamasi birga ishlatiladi: Kechasi qor yog`di-yu, lekin kunduzi darrov to`xtadi. Bunday qo`shma gapda zidlov bog`lovchisidan oldin, yuklamadan esa keyin vergul qo`yiladi.
Ayiruv munosabatli bog`langan qo`shma gap. Bunday gapdagi sodda gap o`zaro goh...goh, yo...yo, yoki...yoki, ba’zan…-ba’zan…, dam.,.dam, yoxud...yoxud ayiruv bog`lovchisi yordamida bog`lanadi. Ayiruv bog`lovchili bog`langan qo`shma gap voqea-hodisaning galma-gal bo`lishini yoki undan biri bo`lishini ifodalaydi: Goh osmonni tutib ashula yangrar, goh allaqayerdan garmon tovushi eshitilib qolar edi. Ayiruv bog`lovchisi, odatda, gapning boshida keladi. Takrorlanib qo`llangan ayiruv bog`lovchisining keyingisidan oldin vergul qo`yiladi, bunday bog`lovchi yakka qo`llansa, tinish belgisi ishlatilmaydi.