Omonulla madayev o zbek xalq og'zaki ijodi

Drama.
Yunoncha “drama” so‘zidan olingan bo‘lib, harakat, tanglik, 
mushkullik ma’nolarini bildiradi. Badiiy adabiyotda “drama” so‘zidagi 
harakat ma’nosi asos qilib olingan va muayyan voqea-hodisani sahnada 
harakat orqali ifodalash tushunchasi nazarda tutiladi. Shubhasiz, mazkur 
harakat orqali so‘z vositasining yetakchiligini inkor qilish mumkin emas. 
Dramatik asarlarda vaqt, makon cheklangan bo‘ladi. Voqeaning mohiyati 
drama ishtirokchilarining nutqlari bilan ochiladi.
Xalq og'zaki ijodida dramatik janrlami, Bahodir Sarimsoqov fik- 
richa, og‘zaki drama, kulki - hikoya, qo‘g ‘irchoqbozlik, askiya janrlari 
tashkil etadi. Bu asarlami ijro qiluvchilar faqat og‘zaki nutqlari bilangina 
emas, tovush tovlanishi - intonatsiya, yuz, ko‘z, bosh, qo‘l harakatlarini 
ishga solib ham obraz yaratadilar. Oqibatda, tomoshabin tinglovchilami 
o'ziga jalb qiladigan teatrlashgan tomosha ko‘rinishi vujudga keladi. 
Misol uchun Yo‘ldosh A’zamov rejissyorlik qilgan “0 ‘tkan kunlar” 
badiiy filmidagi Xudoyorxon va Musulmonqul qiyofalari bilan o ‘ynalgan 
qo‘g‘irchoqbozlikni eslashingiz mumkin. Xalq dramasi haqida yaxshiroq 
tushunchaga ega bolishni istasangiz, Abdulla Qodiriyning “Mehrobdan 
chayon” romanidagi “Xon ko‘ngil ochmoqchi” va “Qiziqlar”17 bobini 
o ‘qib chiqishingizni maslahat beramiz.
Xalq dramasi qatnashchilari asar mazmunini o ‘zlari o ‘ylab topadilar. 
Tomoshaga yig‘ilgan odamlar o ‘rtasida qallob qozi, jinoyatchi, jabrla- 
nuvchi, sho‘rpeshona ona yoki xotin, baxtsiz ota, landovur farzand kabi 
rollarni bajaradilar. Uzoq o‘tmishdan tortib o ‘tgan asming o ‘rtalarigacha 
bozorlarda, guzarlarda qiziqchilarning sahna ko‘rinishlarini uyushtirish- 
lari oddiy odat edi.
Askiya esa maxsus so‘z o'yini musobaqasi tarzida to‘ylarda, sayil- 
larda, yig‘inlarda o ‘tkazilgan. Askiyabozlar ikki, ba’zan uch-to‘rt guruh- 
ga bo'linib tanlangan mavzu doirasida so‘z asos bo'lgan bellashuvlarda 
kuch sinashganlar. Bunday anjumanlarda askiya ishtirokchilarining tur­
gan joylari o ‘z-o‘zidan sahnaga aylanib qolar edi. Tinglovchilar esa 
askiya jozibasiga mast bo‘lib, qayerda o ‘tirganlarini ham bilmay qolar 
edilar. Shuning uchun yuqorida qayd etilgan janrlar dramatik tur tarkibini 
tashkil etgan.
Shunday qilib, xalq og‘zaki ijodidagi asarlaming jins va turlari, 
ulardagi janrlar tarkibi haqida umumiy fikrga ega bo‘ldik. Endi mazkur
17 К°дирий А. Уткан кунлар. Мехробдан чаён. - Т., 1992. - Б. 418-426.
50

---

janrlaming o‘zaro munosabati yuzasidan eng muhim tushunchalar haqida 
to‘xtab o ‘tamiz. Avvalroq qayd etganimizdek, badiiy adabiyot yaratilish 
usuliga ko‘ra og‘zaki va yozma ijoddan iborat. Og'zaki ijod yozuv ma- 
daniyati shakllanishidan ancha oldin vujudga kelgan. Ammo og'zaki 
ijodning o'zi paydo bo'lishida qadimgi miflammg o'mi va ahamiyati 
beqiyosdir. Filologiya fanlari doktori, professor B.Sarimsoqovning chu- 
qur ilmiy tadqiqotida mif xalq og'zaki ijodi asosini tashkil etadi18. Mif 
badiiy ijod turiga kirmaydi. Chunki unda badiiylik darajasi nihoyatda past 
bosqichda namoyon bo'ladi. Binobarin, mif xalq og'zaki ijodi tarkibidan 
o'rin ololmaydi. Lekin og'zaki ijod asarlarining shakllanishida diffuzion 
jarayon amalga oshgan. Diffuziya - lotincha 
“diffusion” 
- so'zidan olingan 
bo'lib, singish, tarqalish ma’nolarini beradi. Molekulalar, atomlar, ionlar 
va kolloid zarralarining tartibsiz issiqlik harakati natijasida bir modda- 
ning ikkinchi moddaga o'z-o'zidan o'tishi, birining ikkinchisiga “singib 
ketishi”. Qarangki, aniq fanlardagi diffuzion jarayon mifdan xalq og'zaki 
ijodi janrlarining paydo bo'lishida bosh omil bo'lgan ekan. Xususan, 
B.Sarimsoqov shunday yozadi: “Folkloristikada diffuziya termini biror 
janr, motiv yoki obrazning ikkinchi bir janr, motiv yoki obrazga kirib 
borishi, singishi natijasida ulaming tabiatida sodir bo'ladigan struktural, 
semantik hamda funksional o'zgarishlarga nisbatan qo'llaniladi”19. Sod- 
daroq qilib aytganda, mifdan voqea tasviri, yaxshilik va yovuzlik o'rta- 
sidagi murosasiz kurash, obrazning dastlabki elementlari tarkibida asta- 
sekin afsona; afsona tarkibida ertak; ertak rivoji natijasida doston janr­
larining shakllanishi va alohida janr sifatida mustaqil taraqqiy etishini 
og'zaki ijoddagi diffuziya jarayoni bilan izohlash mumkin bo'ladi. Ta­
niqli folklorshunos olimlar V.YA.Propp, E.M.Meletinskiy, Z.P.Sokolova 
,xalq ertaklari bevosita mifdan vujudga kelganligini to'liq tasdiqlaganlar.
Taxmin qilish mumkinki, diffuziya tizimi asosida xalq og'zaki 
ijodidagi yirik hajmdagi epik asarlar shakllangan. Lirik janr qo'shiq, 
maqol, matal, topishmoq va boshqa kichik janrlar og'zaki ijodning badiiy 
ijod sifatida shakllanishi jarayonida asta-sekinlik bilan paydo bo'lgan. 
Maqol va topishmoqlar janri yuzasidan ma’lumot berganimizda, ertak va 
dostonlardan parcha keltirish bejiz emas. Bugungi kunda har bir asar 
mustaqil janr namunasi sifatiga ega bo'lsa ham, umuman, og'zaki 
ijodimiz asarlari matni bilan tanishganimiz sari janrlar o'rtasidagi 
aloqalar qanchalar uzviy ekaniga ishonch hosil qilib boramiz.
18 Саримсоков Б. Эпик жанрлар диффузияси / Узбек фольклорининг эпик жанрлари. - Т.: 
Фан, 1981.- Б . 97-148.
19 Уша жойда. - Б. 99.
51

---

Z.Husainova maqol va topishmoq o'rtasidagi yaqinlik haqida to‘xtab 
shunday deydi: ‘Topishmoq ma’no va aytilishi jihatdan maqol bo‘lib ke­
lishi mumkin. Bunday maqollar dastlab topishmoq tarzida vujudga kelib, 
keyinchalik maqolga aylangan. Til haqidagi
Birovni suydirar,
Birovni kuydirar.
Asaldan shirin,
Zahardan achchiq
topishmoqlari
Suydirgan ham til,
Kuydirgan ham til.
Shirin so‘z - shakar,
Achchiq so‘z - zahar
shaklida maqol sifatida qo‘laniladi”20. Olima bolalar qo‘shig‘i topishmoq 
bo‘lib kelishi mumkinligini aytib misol keltiradi:
Yomg‘ir yog‘aloq,
Tarvuz yumaloq,
Jaladan qo‘rqmas,
Laqqa baqaloq21.
Janrlar o ‘rtasidagi yaqin aloqani bir asaming doston va ertak varianti 
borligidan bilsa ham bo‘ladi. Jumladan, “Tohir va Zuhra”ning doston va 
ertak variantlari mashhur. Qizig'i shundaki, ertakdan Tohir va Zuhraning 
qo'shiq tarzidagi aytishuvi ham o ‘rin olgan:
Tohir:
Suv kelar axta-axta,
Sandig‘im temir taxta,
Sendan boshqa yor qilsam,
Qon yutay laxta-laxta.
20 Хусайнова 3. Tonmmioigiap. Узбек фольклори очерклари. - Т., Фан, 1988. - Б. 110-111.
21 Уша жойда. - Б. 113.