Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti san’atshunoslik fakulteti qo’lyozma huquqida: udk 37. 04 Jumayeva Farangiz Istam qizi

Bitta asarning qanday yangrashi dirijorning shaxsiga bog‘liqmi?; Aynan. Ikki dirijor bitta simfoniyani o‘xshash ham, boshqacha ham ijro etishi mumkin. Mana buning yaqqol misoli. Baxning bitta asari Karl Rixter va Nikolas Arnonkur dirijorligi ostida.
Dirijorlar har doim qattiqqo‘l bo‘lishi shartmi?; Shart emas. Lekin ularning ishi og‘ir va mas’uliyatli, qat’iyat va bosim o‘tkaza olish qobiliyati talab etiladi. Dirijor va orkestr munosabatida hokim va omma munosabatlari tashbehini ko‘rishimiz mumkin (Fellinining “Orkestr repetitsiyasi” kartinasi mana shu tashbeh asosiga qurilgan). XX asrda ko‘p dirijorlar o‘z orkestrlari boshqaruvida diktat, bosim o‘tkazish va qo‘rquv muhitini yaratish havasidan qocha olmadi. Asrning buyuk dirijorlari- Gerbert fon Karayan, Vilgelm Furtvengler, Arturo Toskanini bilan ishlagan musiqachilar ularni qo‘rquv bilan esga oladi. Toskaninining g‘azabga minib, quturib ketishi aks etgan audioyozuv saqlanib qolgan. U bunday holatga muntazam ravishda tushib turgan. Ammo bekam-ko‘st tarbiya ko‘rgan dirijorlar ham nigohi bilan musiqachini yo‘q qilib yuborar edi.
Dirijorlar qachon yulduzga aylandi?; XX asr boshiga kelib dirijorlar chinakam pop-yulduzlarga aylandi, ular gastrol safarlari uyushtirar va katta miqdorda gonorar olar edi. Samolyot aloqalarining rivojlanishi ushbu jarayon shiddatini oshirib yubordi: endi dirijor repetitsiyadan repetitsiyaga uchib, bir necha orkestrni birvarakayiga boshqarishi mumkin edi. Valeriy Gergiyevni olaylik: u bir kun ichida turli mamlakatlardagi ikkita konsertga boshchilik qilishga qodir.
Orkestr gapga quloq solishi uchun qo‘llarni qattiq silkitish shartmi?;Yo‘q. Bu dirijor psixofiziologiyasi masalasidir. U bosiq bo‘lishi yoki pyupitr ortida turib raqs tushishi mumkin -ikki variant ham yaxshi ijro kafolati bo‘la olmaydi.
Dirijorsiz orkestrlar ham bo‘ladimi?;Buning yorqin namunasi- sobiq Ittifoqda 1922-yildan 1932-yilgacha mavjud bo‘lgan Persimfans orkestri. U yuqori malakali musiqachilardan tarkib topgan bo‘lib, dirijorsiz ishlash vazifasini o‘z oldiga qo‘ygan- barcha qarorlar jamoa bo‘lib qabul qilingan, musiqachilar esa, bir-birini eshitish va ko‘rish uchun tomoshabinlarga qarab emas, to‘garak bo‘lib o‘tirgan. Boshida odatdagidan ko‘proq repetitsiya qilish kerak bo‘ldi, lekin keyin tizim ishga tushdi. Ijro sifatiga zarar yetmadi- Persimfans obro‘ qozondi, xususan, Sergey Prokofyevdan ko‘p maqtovlar eshitdi. Ammo, nima bo‘lganda ham, uning tarixi bir ekzotik misol bo‘lib qoldi, deyilgan.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda shuni ta’kidlash joizki,har qanday orkestrda dirijyorning o’z o’rni bor !, va ushbuda dirijyorga juda kata mas’uliyat yuklatilgan bo’lib, bunda; orkestrni rahbar sifatida boshqarish, partiturani aniq ijro marromiga yetkazish uchun kompozitor asarini ushbu muallif ko’ngliga mosravishda bajarish, hatto kompozitorning asarini o’zi ya’ni muallifiga ma’qul bo’lishi hamda ijodiy jihatdan boyitib ko’rsatishga intiluvchanligi, bu dirijyor va orkestrning mahoratiga bo’g’liq.
Shuningdek, orkestrni sozlash va har bir guruh bilan alohida –alohida mashqlarni marromiga yetkazib turishi va ijrodan oldin dirijyorning imo-ishoralarini payqab bilishi va mimikalarning ma’nosiga qarab pastu-balandligini sodir etish teatral kompozitsiyasi ilg’ab olish, - bu esa orkestr ijrochilariga xos metoddir. Ya’ni har bir dirijyorning o’ziga xos dirijyorlik mahorati va teatral obrazlarni asar tavsilotiga qarab imo-ishoralar orqali yetkazib turishi natijasida, orkestr shu ushbu dirijyorning mahorati va harakatlarini o’rganib oladi va dirijyor o’zini tutishiga qarab ilg’ab oladilar.
Yana bir misol tariqasida shuni ta’kidlash joizki, orkestrlar dirijyorga va dirijyor orkestrga o’rgangan holda ,-har bir orkestrda o’zining dirijyorimavjud va orkestr o’z dirijyorining harakatlarini o’rgangan holda ijrolarni bajaradi. Boshqa ya’ni begona dirijyorda esa orkestr diqqat bilan ijro etib dirijyorni ham ko’rib turgani bilan, bar-bir yangi yo notanish dirijyorning imo-ishorasi va teatral mimikalarni bajarishini tezda payqab olishi qiyin ko’rinadi. Bunda yo o’z dirijyoridan past oddiy dirijyorlik yo hatdan ziyod mahoratli dirijyorning dirijyorligi ostida ijroga duch kelishi bu tabiiy hol albatta.