Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Andijon davlat universiteti Fizika kafedrasi

14-ma’ruza.

Yorug‘lik to‘lqining ko‘ndalangligi. Yorug‘lik vektori. Tabiiy va qutblangan yorug‘lik. bir o‘qli va ikki o‘qli kristallar. Yorug‘likning ikkilanib sinishi. Polyarizitsion asboblar. Qutblangan yorug‘likni interferensiyasi. Elliptik qutblangan yorug‘lik olish va uni tekshirish

Reja
1.Yorug‘lik to‘lqining ko‘ndalangligi.
2.Yorug‘lik vektori.
3.Tabiiy va qutblangan yorug‘lik. bir o‘qli va ikki o‘qli kristallar.
4.Yorug‘likning ikkilanib sinishi.
5.Polyarizitsion asboblar.
6.Qutblangan yorug‘likni interferensiyasi.
7.Elliptik qutblangan yorug‘lik olish va uni tekshirish
Tabiiy va qutblangan yorug‘lik
Maksvellning elektromagnit to‘lqin nazariyasini o‘tganda ko‘rindiki Ye va N lar o‘ng parma qoidasiga bo‘ysungan xolda Ye dan N ga soat strelkasi bo‘yicha kichik burchak bilan burasak ilgarilanma xarakat bo‘yicha ketadi.Bundan yoruglik ko‘ndalang ekanligi kelib chiqadi.
Jismlar istalgan to‘lqin uzunligida (chastotadagi) nur sochishi elektromagnit nur sochish bo‘lib, jismdagi elektronlar, protonlar, ionlar (+ yoki -) ning tebranma xarakati natijasida ro‘y beradi. Undan tashqari atomdagi elektronlar bir energetik satxdan pastki energetik satxga o‘tishi natijasida xam nur sochadilar. O‘sha sochgan to‘lqini qisqa muddatli bo‘lib, uni tsutlar deyiladi. Sutlar davomi (uzunligi) juda qisqa (10^-8 sek) ni tashkil etadi.
Shunday qilib. Agarda biror jism nur sochib turgan bo‘lsa, istalgan nur ketayotgan tomondagi yoruglik nurining ketayotgan yo‘nalishida istalganko‘ndalang tsutlardan tashkil topgan yo‘nalishlar bo‘lib, uni tabiiy yoruglik (agar u ko‘zga ko‘rinsa) deyiladi. Shunday qilib, tabiiy yoruglik nurida istalgan Ye yo‘nalish vektorlar bor. Endi ana shunday tabiiy yoruglikdan biror asbob yoki qurilma yordamida faqat bir yonalishga ega bo‘lgan yoruglik nurini olsak, uni qutblangan yoruglik (Ye yo‘nalishlari bir tekislikda) deyiladi
Qutblanish turlari ko‘p: yassi qutblangan yoruglik, aylana bo‘yicha qutblangan yoruglik, elliptik qutblangan yoruglik, qisman qutblangan yoruglik va boshqalar.
Tabiatda tayyor polrizator bor: turmalin, island shpati va boshqalar.
Yorug‘likning qutblanish darajasini analiz qilish uchun ishlatiladigan qurilma analizator deyiladi.
Analizator uchun polyarizator ishlatiladi.
Tabiiy yorug‘likning bir qismi, polyarizayiya tekisligiga parallel tebranayotgan Ye lar o‘tadi. Demak, polyarizatorlarda polyarizatsiya tekisligi bor ekan.
A_II A₀

A_

Tabiiy yoruglik nuriga polyarizatorni perpendikulyar joylashtirilib, polyarizatorni nur o‘qi atrofidaxar qanday aylantirsak polyarizatordan o‘tgan nur intensivligi o‘zgarmaydi. Endi o‘sha polyarizator turgan nurga yana bir polyarizator (ikkinchi polrizator) qo‘yib uni atrofida aylantirsak ekranda maksimum va minimum xolatlarni ko‘ramiz. Tekisliklar orasidagi burchak 90 va 180 gradus bo‘lganda polyarizatorlar minimum bo‘ladi.

Malyus qonuni:

Shunday qilib yoruglik yo‘liga polyarizator qo‘yib, polyarizatorni istalgan zolatda qo‘ysak o‘tgan yoruglik intensivligi

ga teng bo‘ladi.
P A
₁ ₂


S _tab

Tabiiy yoruglik yo‘liga polyarizator (R) va analizator (A) larni (R bilan A tekisliklari orasidagi burchak  bo‘lsa ) shakldagidan joylashtirsak R dan o‘tgan yoruglik intensivligi

A dan o‘tgan yoruglik intensivligi

Bo‘ladi.
Agarda R va A o‘qlari /2 bo‘lsa (min bo‘ladi.)
Yoruglikning ikkilanib sinishi
Bunda tabiiy yoruglikni island shpati kristalidan (SaSo₃) o‘tkazamiz. Island shpati kristal tabiatda tayyor, quyidagi tuzilishga egadir.Zichligi (2.6+2.8)g/sm³
Chiqqan ikkita nurning tushgan nur bilan davomi odatda (O) nur ikkinchisi esa odatdagimas (AO) nur deb nom olgan v=c/n formulani odatdagi va odatdagimas nurlar uchun yozsak

V₀=c/n₀ V_AO=c/n_AO

ao


a
Island shpati kristali bosh o‘qiga tik 5890⁰ (natrayning sariq rangli spektri) yuborsak island shpati kristalidan chiqqan nurlarning sindirish ko‘rsatkichlari n₀=1.658 va n_AO=1.486 olinadi. va V_AO V₀ bo‘ladi.Xosil bo‘lgan odatdagi va odatdagimasbir-biriga perpendikulr qutblangan yoruglik bo‘ladi.