Oliy va o‘rta maxsus ta`lim

rasm. Abbe refraktometri 5-rasm. Portativ rekraktometr

Suyuqlikning zichligini turli xildagi piknometrlar ёrdamida aniqlanadi (1- rasm). Buning uchun oldindan tortilgan quruq piknometr distillangan suv bilan to‘ldiriladi va termostaga joylashtiril-di. Termostatda ushlab turgandan keyin (5 min) piknometrdagi suv sathi belgisigacha keltiriladi, bunda piknometrni termo- statdan chikarilmaydi. Agar suvning sathi belgisidan yuqoriroq bo‘lib qolsa, uning ortiqcha miqdorini filtr qog‘oz bilan artiladi va 5-10 min o‘tgandan so‘ng analitik tarozida tortiladi. Xuddi shu amallarni tekshirilaёgan suyuqlik bilan ham bajariladi.

Suyuqlikning zichligini (g/sm³) quyidagi tenglamadan topiladi:

p  ^g2
g₁

• 
  g_o
  
• 
  g_o
  

• 
  _{Н2 0} ,
  

(9)

Bu erda g_o g₁ va g₂ – bo‘sh piknometrning, piknometr bilan suvning va

2
tekshirilaёtgan suyuqlikning massalari, g; suvning zichligi, g/sm³.
_{Н О} 
termostat haroratidagi

Zichlik 3 marta aniqlanadi ёki bir vaqtning o‘zida bir necha piknometrlarda o‘lchashlar olib boriladi va verguldan keyingi uchunchi belgigacha aniqliqda o‘rtacha arifmetik qiymat olinadi.
Turli refraktometrlar ёrdamida suyuqlik bilan shisha orasidagi chegaraviy burchakni o‘lchash orqali sindirish ko‘rsatichi aniqlanadi.
Ma’lumki, ёrug‘lik tezligi muhitning zichligiga bog‘liq. Muhit qanchalik zich bo‘lsa, unda ёrug‘likning tarqalish tezligi shunchalik kichik bo‘ladi. Turli zichlikdagi muhitlarning chegara sirtiga nur tushganda ёrug‘likning tezligi o‘zgaradi. Ikkita A va V muhitlarning chegara sirtiga nur tushaёtgan bo‘lsin (4 - rasm), bunda A muhit (masalan, shisha) V muhitdan (suyuqlik) optik jihatidan zichroq. Unda:

sin / sin 
 _A /_
 n_A / n_{ .}

Bu erda  - tushish burchagi;  - sinish burchagi;
_A,_  A
va V

muhitlardagi ёrug‘lik tezligi; nisbatan sindirish ko‘rsatkichlari.
ⁿA, ⁿ

• 
  ^A va V muhitlarning havoga
  

_A  _
bo‘lgan uchun,
   ,  ^{burchak etarli darajada}

kattalashtirilganida, ^ burchak 90^{0 ga} teng etarli darajada kattalashtirilganida, ^ burchak 90⁰ ga teng bo‘lib qolishi mumkin va u holda ёrug‘lik nuri muhitlarning chegara sirti bo‘yicha sirpana boshlaydi.  burchakni yanada kattalashtirilganda nur V muhitdan qaytadi. Bu hodisa to‘liq ichki qaytish deyiladi, u sodir bo‘ladigan tushish burchagi esa, chegaraviy tushish burchagi deb ataladi.

Agar burchak ko‘rsatikichi:
  90⁰
_va sin 
^{ 1} bo‘lsa, suyuqlikning sindirish

n_  n_A
sin  / sin a_чег
 n_A
sin 90⁰ / sin a
 n_A
/ sin a_чег

чег
Sindirish ko‘rsatkichlarni aniqlash uchun ko‘pincha Abbe ёki Pulfrix refraktometrlari ishlatiladi. Abbe refraktometrining tuzilishi 3, a –rasmda sxematik ravishda ko‘rsatilgan. Refraktometrning asosiy qismlari ABC va DEF to‘g‘ri burchakli ikkita prizmalardan va chegaraviy tushish burchagini aniqlaydigan (1) ko‘rish naydan iboratdir. Ko‘rish nayiga (2)kompensator joylashtirilgan bo‘lib, u

spektr hosil bo‘lishining oldini oladi. Prizmalar shunday tuzilganki, ularning orasida ochiq joy bo‘lib, unga (3)tekshirilaёtgan suyuqlik solinadi.
Refraktometrdagi nurlarning yo‘lini N nur misolida kuzatish mumkin. N nur O ko‘zgudan qaytib, ABC prizmadan, tekshirilaёtgan suyuqlikning yupqa qavatidan – DEF prizmadan o‘tadi va ko‘rish nayiga boradi. Prizmalar orasidagi suyuqlik qavati yupqa parallel, ikkala prizmaning sindirish ko‘rsatkichi esa bir xil bo‘lgani uchun, N nurning ABC prizmaning sirtiga tushish burchagi ( ) nurning BEF prizmadan chiqish burchagiga ( "' ) tengdir. Boshqacha aytganda, N nur prizmalardan va tekshirilaёtgan moddadan o‘tib, o‘zining yo‘nalishini o‘zgartirmaydi.
 tushish burchagi kichrayishi bilan tekshirilaёtgan moddaning sirtiga tushaёtgan  ’ burchagi ortadi. Agar  ’ burchak chegaraviy tushish burchagi teng bo‘lib qolsa, unda nur ko‘rish nayiga borib tushmaydi.
N nurning suyuqlikning yupqa parallel qavatiga tushish burchagi chegaraviy qiymatga juda yaqin deylik. U holda ABC prizmaning qirrasiga N nurning tushish burchagiga nisbatan kichik burchak ostida tushaёtgan nurlar to‘liq ichki qaytadi va ko‘rish nayiga tushmaydi. Bundan tashqari «yaxshi burchaklarda» tushuvchi nurlar ham, agar ular N nurda chapda bo‘lsa, ko‘rish nayiga tushmaydi, chunki prizma qoralangan metall (4) qobiqga ega bo‘lib, uning sirtini chegaralaydi. Shu sabablarga ko‘ra yuqoridagi prizma sirtining chap qismi ёritilmaydi va ko‘rish nayida biz (5) ёrug‘lik soyasining chegarasini ko‘ramiz. Prizma ko‘rish nayiga nisbatan aylanganda ёrug‘lik soyasining chegarasi siljiydi. Agar u ko‘rish nayi okulyarining krest shaklidagi chiziqlari bilan birlashsa, prizmalar bilan bog‘langan ko‘rsatkich shisha–suyuqlik chegarasidagi chegaraviy burchakni ёki bevosita tekshirilaёtgan suyuqlikning sindirish ko‘rsatkichini ko‘rsatadi.
Sindirish ko‘rsatkichini o‘lchash uchun elektr lampochkasidan ёki kunduzgi ёrug‘likdan foydalaniladi. Bu holda ёrug‘lik dispersiyasi sodir bo‘ladi va ёrug‘lik soyasining chegarasida rangli spektral yo‘g‘on chiziqlar kuzatiladi, bular esa aniq o‘lchashga xalaqit beradi. Bu hodisani yo‘qotish uchun nayning pastki qismida ikkita prizmadan iborat kompensator o‘rnatiladi (5, b- rasm) Prizmalarning biri (chapdagisi) siljimaydi, ikkinchisi siljimaydigan prizmadan chiqaёtgan nur yo‘nalishining atrofida aylana oladi. Aylanaёtganda dispersiya noldan (5 (I) b- rasm) har bir prizmalarning ikkilamchi dispersiyasigacha (5 (II) b- rasm ) o‘zgaradi. Demak, prizmalarning qandaydir holatida ko‘rish nayida ёrug‘lik soyasining keskin chegarasi paydo bo‘ladi, bunda Abbe refraktometri shunday sozlanganki, tekshirilaёtgan suyuqlikning natriy sariq chizig‘i uchun sindirish ko‘rsatkichini beradi.
O‘lchashlarda shakarning suvli eritmalarining konцetraцiyalarini aniqlashga mo‘ljallangan refraktometr (saxarimetr) dan foydalanish mumkin. Bu refraktometr
o‘lchash prizmalarining siljimasligi bilan, ёrug‘lik soyasining chegarasi esa, ko‘zgu yordamida sindirish ko‘rsatkichining shkalasiga o‘tkazilib yuborilishi va unda harakatlanish bilan farqlanadi. O‘lchashda ko‘rsatkich (krest yoki but) bilan yorug‘lik soyasining chegarasini birlashtiriladi va sindirish ko‘rsatkichi hisoblab olinadi. Refraktometr shkalasidagi sindirish ko‘rsatkichlarining yonida shakarning massa foizlari ko‘rsatilgan bo‘ladi.
Pulfrix refraktometrida tekshirilayotgan suyuqlik refraktometr prizmasiga yopishtirilgan kyuvetaga joylashtiriladi. Abbe refraktometrida suyuqlikning bir necha tomchisi ikkita prizma oralig‘iga kiritiladi. Buning uchun yuqoridagi prizmani ko‘tarib, bir necha marta ikkala prizmaning sirtirini tekshirilayotgan suyuqlikka shimdirilgan paxta va nihoyat quruq paxta yordamida ehtiyotlik bilan artiladi. So‘ngra yuqoridagi prizma tushiriladi va prizmalar orasidagi yonlama teshik orqali pipetka yordamida tekshirilayotgan suyuqlikdan bir necha tomchi kiritiladi. Keyin prizmani aylantirib yorug‘lik soyasining chegarasini okulyarning krest shaklidagi iplariga keltiriladi va kompensator yordamida chegaraviy rangli yo‘g‘on chiziqlar yo‘qotiladi. Sindirish ko‘rsatkichini verguldan keyingi to‘rtinchi xonagacha aniqlikda olinadi. Uch marta o‘lchashlar o‘tkazib, ularning o‘rtachasini olish zarur. Topilgan sindirish ko‘rsatkichlari va zichlik bo‘yicha suyuq moddaning solishtirma (molyar) refrakцiyasi hisoblanadi [(n²-1)/(n²+2) qiymatlarni ilovalardan qarang].

Eritma va undagi komponentlarning solishtirma