Grand o‘quv markazi ayirish sistemasi

GRAND O‘QUV MARKAZI
AYIRISH SISTEMASI
Terining tuzilishi
Teri ko'p qavatli epiteliy to'qimasidan tashkil topgan bo'lib, odam tanasini tashqi tomondan o'rab turadi. Uning sathi o'rta yosWi odamlarda 1,5-2 m2 gacha bo'ladi. Terining qalinligi tananing turli sohalarida turlicha bo'ladi. Tananing orqa, son, qo'lning kaft, oyoqning tovon sohalarida terining qalinligi 4 mm gacha, qovoq terisi undan o'n marta yupqa - 0,4 mm bo'ladi. Teri uch qavatdan iborat: 1) epidermis terining eng ustki qavati; 2) derma - asl teri qavati; 3) gipoderma - teri osti yog' qavati (1- rasm).
Epidermis epiteliy to'qi¬masining ko'p qavatli yassi hujayralaridan tashkil top¬gan. Uning ustki qavatidagi hujayralar tez-tez yemirilib (po'st tashlab), ularning o'r¬niga yangi hujayralar hosil bo'lib turadi. Epidermisning ustki qavati har 7-11 kunda butunlay yangilanadi. Epider¬misning qalinligi tananing

1-rasm. Terining tuzilishi:

I - terining epidermis qavali: 1- epidermisning sirtqi qavatidagi o'lik hujayralar; 2- epidermisning ichki qismidagi lirik hujayralar qatlami.
11- derma-chin (as!) leri qavali: 3- leridagi retseplorlar; 4- yag' bezlari; 5- ler bezlari; 6- jun (Iuk) xallachalari: III- gipoderma - leri osti yog' qavali.
turli joylarida turlicha, ya'ni 0,1 mm dan to 1,5 mm gacha bo'ladi. Tananing ko'p ishqalanadigan joylarida, ya'ni qo'lning kafti, oyoqning tovoni - kaft, panja yuzasida epidermis qalin bo'ladi. Yosh bolalarda epidermis kattalarnikiga nisbatan yupqa (nozik) bo'ladi. Derma epidermisning tagida joylashgan bo'lib, biriktiruvchi to'qimadan tashkil topgan. Unda juda ko'p mayda qon va limfa tomirlari, nerv tolalarining uchlari, retseptorlar, soch va tuk ildizlari, ter va yog' bezlari, mayda muskul tolalari bo'ladi. Bu teri qavatining qalinligi ham epidermisga o'xshab tananing turli joylarida har xil bo'ladi. Ko'p ishqalanadigan joylarda, ya'ni qo'l va oyoq kafti, dumba, tirsak sohalarida qalin, bo'yin, qo'l-oyoq bo'g'imlarining bukilish sohalarida yupqa bo'ladi. Gipoderma asl teri qavatining tagidajoylashgan bo'lib, u yumshoq biriktiruvchi to'qima va yog' moddasidan tashki1 topgan. Terining bu qavati qorin devorida, dumba sohasida, ayollarda ko'krak bezi sohasida qalin, bo'yin, yelka, bel, qo'l-oyoqlar sohalarida yupqa bo'ladi. Yog' qavati ayollarda erkaklarga nisbatan qalinroc bo'ladi. Ko'pchilik odamda yoshi keksaygan sari terining yog' qavati qalinlashib boradi, chunki harakatlanish, jismoniy istbajarish kamayganligi, moddalar almashinuvining sekinlashuv natijasida teri ostida yog' ko'proq to'planadi.
Bolalarda va yosh odamlarda teri yumshoq, elastik va silliq bo'la. di. Yosh ulg'aygan sari terining elastiklik va silliqlik xususiyat yo'qola boradi, ya'ni u salqi bo'lib qoladi, ajin tushadi, rangi. ning tiniqligi pasayadi.
AsI teri qavatida soch va tuk tolalarining ildizi joylashgan Teridagi tuklar har 50 kunda, kipriklar har 3-5 oydaalma shinadi. Boshdagi sochlar bir necha yil saqlanadi. Sog'lon odamning sochi bir kecha-kunduzda 0,4 mm o'sadi. Keks: odamlarda sochning o'sishi sekinlashadi, uning tolalari ingich kalashadi. Sog'lom odamning sochi ancha baquvvat bo'lib, bitt tolasi 100 g gacha yukni ko'tarishi mumkin, xotin-qizlarnin o'rilgan soch tutami 20 t yukni ko'tarishi mumkjn. Soch mustah kamligiga ko'ra misdan keyinda, temirdan oldinda turadi. Odamning sochi 35-40 yoshdan asta-sekin oqara boshlaydi bu normal fiziologik holat bo'lib, sochga rang beruvchi pigment larning parchalanishi natijasida sodir bo'ladi. Ammo og'ir qayg`u, asabiylashish oqibatida ham soch birdaniga oqarishi mumkin.Tirnoqlar terining tashqi epidermis qavatidan hosil bo'ladi. Ular barmoq uchlarini tashqi muhit ta'sirlaridan himoya qiladi.
Shu bilan birga, o'sgan tirnoqlar orasida ko'plab mikroblar to'planishi mumkin, bu esa odamning har xil yuqumli kasallik¬larga chalinishiga sabab bo'ladi. Shuning uchun doimo tirnoqlarni o'z vaqtida olib, ularni toza saqlash kerak.
Terining funksiyasi
Teri organizmda xilma-xil: himoya, sezish, ayirish, nafas olish va chiqarish, tana haroratining doimiyligini ta'minlash kabi funksiyalarni bajaradi.
Terining himoya funksiyasi. Teri odam tanasining ustki qismini qoplab turadi va uning ostida joylashgan barcha to'qimalarni tashqi muhitning noqulay (kimyoviy, fizik, mexanik) ta'siridan hamda mikroblar kirishidan himoya qiladi.
Terining sezish funksiyasi. Terida to'rt xil ta'sirni sezuvchi retseptorlar joylashgan: ular og'riqni, issiqni, sovuqni sezuvchi va taktil retseptorlardir. Teri retseptorlari tashqi muhitning turli xii ta'siriga moslashish xususiyatiga ega. Shundan foydalangan holda organizmni tashqi muhitning issiq va sovuq ta'siriga chiniqtirish mumkin. Bundan tashqari, bokschilar uzoq muddat davomida mashg'ulot o'tkazishi natijasida ular terisidagi retseptorJarning og'riq sezish xususiyati pasayadi. Retseptorlarning tashqi muhit ta'siriga bunday moslashishi adaplalsiya deb ataladi. Ana shu adaptatsiya xususiyati odamning har xii (issiq, sovuq) sharoitga moslashishini ta'minlaydi.
Terining ayirish funksiyasi. Yuqorida aytilganidek, asl teri qavatida ter bezlari joylashgan bo'lib, ularning soni tananing turli sohalarida har xil bo'ladi. Ter bezlari ayirish funksiyasini bajaradi. Bir kecha¬kunduzda katta odamda o'ttacha 500 ml ter ajraladi va uning tarkibida 2 gosh tuzi, I g atrofida azot qoJdig'i ajraladi. Tashqi muhit harorati yuqori bo'lgan sharoitda ter ajralishi kuchayadi. Bundan tashqari, odam tanasining harorati ko'tarilganda, jismoniy mehnat, sport mashqlarini bajarganda, ruhiy (emotsional) ta'sirJanish vaqtida ter ajralishi ko'payadi. Ter ajralishini boshqaruvchi nerv markazIari orqa miyaning bo'yin, ko'krak, bel segmentlarida, uzunchoq miyada, oraliq miyaning gipotalamiksohasida hamda bosh miya yarim shar¬larining po'stloq qismida joylashgan.Terida yog' bezlari bo'lib, ulardan ajraladigan yog' terini, soch¬ni yumshatadi.
Ayollar terisining ko'krak sohasida bir juft sut bezlari joylash¬gan. Bu bezlardan ajraladigan sut tarkibida 1,5% oqsil, 4,5% yog', 6,5% uglevodlar, 0,3% har xii mineral tuzlar, 87% suv hamda vitaminlar va har xii fermentlar bo'ladi. Ona suti bola bir yoshga kirguncha unga asosiy va muhim oziq bo'lib hisoblanadi. Ona su¬tida antitelalar bo'lib, ular bolani har xii yuqumli kasalliklar¬dan himoya qiladi, ya'ni immunitet vazifasini bajaradi. Sog'lom ayolning ko'krak bezlaridan bir kecha-kunduzda 1-1,51 va undan ko'proq sut ajraladi.
Terining nafas olish funksiyasi. Teri organizmda gazlar alma¬shinuvida ishtirok etadi. Hujayra va to'qimalarda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo'lgan karbonat angidrid gazining 2% i teri orqali tashqi muhitga, qariyb 98% i nafas organlari orqali ajratiladi. Odam organizmiga bir kecha-kunduzda zarur bo'lgan kislorodning 1% i teri orqali, 99% i nafas organlari orqali qabul qilinadi. Odam hammomda yuvingandan so'ng o'zini juda yengil sezishi terining nafas olishda ishtirok etishidan dalolat beradi, ya'ni toza teri orqali nafas olish yaxshilanadi.
Terining tana harorati doimiyligini saqlashdagi funksiyasi. Odam va yuksak hayvonlarning tana harorati deyarli doimiy bir xil saqlanadi, ya'ni 36,2-36,8' atrofida bo'ladi. Tashqi muhit¬ning ob-havosi o'zgarishidan qat'i nazar, sog'lom odamning tana harorati yuqorida ko'rsatilgan darajada saqlanadi. Tana harorati¬ning doimiyligi fizik va kimyoviy yo'llar bilan boshqariladi.
Kimyoviy lermoregulyalsiya organizmda issiqlik energiyasi hosil bo'lishining ko'payishi yoki kamayishi, ya'ni organizmda moddalar almashinuvining kuchayishi yoki susayishi orqali amalga oshadi. Tashqi muhit harorati yuqori bo'lganda, organizmda moddalar almashinuvi pasayadi va issiqlik energiyasi hosil bo'lishi kamayadi. Tashqi muhit harorati past bo'lganda esa organizmda moddalar almashinuvi kuchayadi va issiqlik energiyasi hosil bo'lishi ko'payadi. Fizik lermoregulyalsiya organizmdapissiqlik energiyasi ajrali shining ko'payishi yoki kamayishi orqali amalga oshadi. Moddalar almashinuvi natijasida organizmda hosil bo'lgan issiqlik energiyasi teri, nafas organlari va siydik orqali tashqariga ajratiladi. Tana harorati doimiyliginig fizik usulda boshqarilishida teri muhim o'rin tutadi. Moddalar almashinuvi jarayonida organizmda hosil bo'lgan issiqlik energiyasining 70-80% i teri orqali tashqi muhitga ajratiladi. Qolgan 20-30% i nafas a'zolari, siydik va axIat orqali chiqariladi.
Teri orqali issiqlik uch usulda: nurlanish, bug'lanish va o'tka¬zish (kiyimlarga, tashqi muhit havosiga o'tkazish) yo'li bilan aj¬raladi. Tashqi muhit harorati odam tanasining haroratidan past bo'lgan vaqtda organizmdan issiqlik nurlanish va o'tkazish yo'li bilan ajratiladi. Agar tashqi muhit harorati tana harorati bilan teng va undan yuqori bo'lsa, organizmda issiqlik energiyasi bug'lanish yo'li bilan ajratiladi, ya'ni ter bezlaridan ajraladigan ter bug'lanishi uchun issiqlik energiyasi sarflanadi. I ml ter bug'lanishiga 0,58 kkal issiqlik energiyasi sarflanadi.
Tashqi muhit harorati 15-20' atrofida bo'lganida tinch holatda o'tirgan odamda moddalar almashinuvidan hosil bo'lgan ortiqcha issiqlik energiyasining 45% i teridan nurlanish, 30% i o'tkazish va 25% i bug'lanish orqali tashqariga ajratiladi. Tashqi muhit harorati past bo'lgan vaqtda teridagi sovuqni sezuvchi retseptorlar qo'zg'aIib, undagi qon tomirlami toraytiradi. Shuning uchun sovuqda odamning terisi oqaradi, natijada ter ajralishi va u orqali issiqlikning tashqi muhitga chiqariIishi kamayadi. Demak, sovuq vaqtda flZik termore¬gulyatsiya yo'li bilan teri orqali issiqlikning tashqariga ajralishi kamayishi hisobiga tana haroratining doimiyligi saqlanadi.
Ob-havo issiq bo'lgan vaqtda teridagi issiqni sezuvchi retsep¬torlar qo'zg'alib, undagi qon tomirlarni kengaytiradi. Shuning uchun bunday vaqtda odamning terisi qizaradi. Odam ko'p terlaydi va teri orqali issiqlik ajralishi ko'payadi.
Organizmni chiniqtirish
Ma'lumki, odamning hayoti doim tashqi muhit bilan cham¬barchas bog'langan. Tashqi muhitning har xiI omillari odamga doimo ta'sir ko'rsatib turadi. Ayniqsa, atrof-muhitning noqulay ta'siriga (issiq, sovuq, namlik, bosim kabilarga) organizmni chiniqtirish odamning sog'lom bo'lishiga, ish qobiliyatining orti¬shiga olib keladi.
Kundalik hayotda odam organizmini issiq-sovuq ta'siriga chiniqtirish muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, sovuq havoga, suvga chiniqtirish har xii shamollash kasalliklarining oldini olishga imkon beradi. Organizmni chiniqtirishda quyidagi gigiyena qoida¬lariga amal qilish lozim:
l. Chiniqtirishni asta-sekinlik bilan boshlash kerak. Sovuq havo¬da yoki sovuq suv ta'sirida chiniqtirilganda ularning harorati av¬val 25' bo'lib, har ikki-uch kunda + 1' ga pasaytirib boriladi va 10+8' gacha yetkaziladi.
2. Chiniqtirishning izchillik prinsi pi shundan iboratki, orga¬nizmga ta'sir etilayotgan chiniqtiruvchi omil (havo va suv) uz¬luksiz har kuni yoki kunora takrorlanishi zarur.
3. Chiniqtirishda har qaysi odam organizmining individual xu¬susiyatlari, ya'ni yoshi, jismoniy rivojlanganligi, sog'lomligi e'tiborga olinishi kerak.
4. Chiniqtirishda o'z-o'zini nazorat qilish zarur, ya'ni chini¬qayotgan odam muntazam ravishda o'z kayfiyati, ishtahasi, uyqusi va ish qobiliyati qanday o'zgarayotganini kuzatib borishi lozim.
Agar noxush belgilar sezilsa, chiniqish tartibini o'zgartirishi yoki shifokorga murojaat etishi zarur. Ayniqsa, kasalmand odamlar albatta shifokor maslahatiga asosan chiniqishi kerak.
Chiniqtirish turlari. Kundalik hayotda ko'proq havoda, suvda, quyoshda chiniqtirish qo'llaniladi.
Havoda chiniqtirish bahor yoki yoz oylarida uch bosqichda o'tkaziladi:
- birinchi bosqichda yupqa ko'ylakda, mayka yoki yalang'och holda havo harorati +25+20' bo'lganda 10 minut ochiq havoda bo'linadi yoki badantarbiya mashg'ulotlari o'tkaziladi. Asta-sekin vaqt uzaytirilib, bir soatga yetkaziladi. Hu davr ikki hafta davom etadi;
- ikkinchi bosqichda havo harorati +20+ 10' bo'lgan vaqtda ochiq havoda 15-20 minut bo'linadi. Hu davr ham ikki hafta davom etadi,
- uchinchi bosqichda havo harorati + 15+ 10' va undan past bo'lgan vaqtda ochiq havoda 5-10 minut sport mashg'ulotlari o'tkaziladi, ya'ni badantarbiya, yugurish, sport o'yinlari kabilar. Hu bosqich organizmning imkoniyatiga qarab, hafta, oy, yil mobaynida davom etaveradi. Chiniqish mustahkamlangan sari havoning harorati noldan past bo'lganda ham odam ochiq havoda sport mashg'ulotlari o'tkazish, piyoda sayr qilish imkoniga ega bo'ladi.
. Suvda chiniqtirish. Suv odam organizmiga harorati, tarkibida erigan kimyoviy moddalar bilan hamda mexanik ta' sir ko'rsatadi. Suvda chiniqtirish oldiniga mahalliy, so'ngra umumiy bo'ladi. Mahalliy chiniqtirishda tananing ayrim sohalari har xii harorat¬dagi suvda chiniqtiriladi. Umumiy chiniqtirish tananing ustidan har xii haroratdagi suv quyish, dush qabul qilish yoki suv manbalarida (hovuz, ariq, kanal, suv havzasida) cho'milishdan iborat.
Quyoshda chiniqtirish. Buning uchun quyosh vannalari qabul qilinadi. Maykada, yalang'och holda bosh ustiga soyabon tutib yoki oq qalpoq kiyib, quyoshda bo'linadi. Respublikamizning issiq iqlim sharoitida quyosh vannasi qabul qilish uchun yoz oylarida ertalab soat 7-8, bahor va kuz oylarida soat 9-10 eng qulay vaqt hisoblanadi. Quyosh vannasi qabul qilish muddati dastlab 10 minut bo'lib, har kuni ]-2 minut uzaytirilib, 1-2 soatgacha yetkazish mumkin. Vannadan so'ng dush qabul qilish yoki ochiq suvda cho'milish mumkin. Shuni esda tutish zarurki, quyosh vannasi qabul qilish vaqtida odam o'zini-o'zi nazorat qilishi kerak. Ba'zan issiq urishi yoki teri quyoshda kuyishi mumkin.
Teri gigiyenasi
Donishmand xalqimiz teri sog'liq oynasi deydi. Uning funk siyalari normal o'tishi uchun teri doim toza bo'lishi zarur.
Terining eng ustki epidermis qavatining hujayralari uzluksiz po'st tasWab, yangilanib turadi. Bir kecha-kunduzda teri yuzasida 10-15 g epidermis hujayralari chiqindisi hosil bo'ladi. Agar odam muntazam ravishda yuvinib turmasa, terisining ustki qavatidan ajralgan po'st chiqindilari ter va yog' bezlari suyuqligi bilan qo'shilib, teriga yopishib qoladi. Terining ustki qismi chiqindi moddalar bilan qoplanib, ter va yog' bezlari suyuqlik chiqaradigan naychalar berkilib qoladi. Buning oqibatida terining nafas
olish, ayirish, tana harorati doimiyligini ta'minlash funksiyalari buziladi. Bundan tashqari, teri kirlanishida kasallik qo'zg'atuvchi mikroblar yashashi va ko'payishi uchun qulay sharoit yaratiladi. Ma'lumki, kirlangan teri qichiydi va odam qashishi tufayli u jarohatlanadi. Bu jarohatlarga tushgan mikroblar yiringli yara hosil
,qiladi. Shuningdek, terini qashigan vaqtda undagi mikroblar timoq ostiga kirib qoladi va qo'l sovunlab yuvilmasa, ovqat iste'mol qilganda ular hazm a'zolariga kirib, oshqozon-ichak kasalliklarini keltirib chiqarishi mumkin.
Terini toza saqlash odam madaniyatining asosiy ko'rinishlari dan biri hisoblanadi:
- bolani yoshligidan qo'] yuvishga o'rgatish lozim. Qo'lni ov qatlanishdan oldin albatta yuvish kerak;
- yuz, bo'yin sohalarini har kuni ikki marta - ertaiab va kechqurun uxlash oldidan yuvish lozim;
- haftada ]-2 marta hammomga tushish yoki issiq dush qabul qilish lozim. Cho'milganda o'quvchilar maxsus "Bolalar» sovunidan foydalanganlari ma'qul, chunki uning tarkibidagi lanolin moddasi terini yumshatadi, undagi bor kislota teridagi mikroblami yo'qotadi.
Ba'zi joylarda suv tarkibida kalsiy tuzlari ko'p bo'lganligi uchun bunday suv qattiq suv deb ata]adi. Bunday suvda yuvinish va cho'milish terini, sochni qotirib qo'yadi, uning kiri yaxshi
ketmaydi. Qattiq suvni yumshatish uchun uni qaynatish yoki har bir litriga bir choy qoshiq soda qo'shish kerak.
Kiyim va poyabzalga bo'lgan gigiyena talablari. Odamning ki¬yimi va poyabzali yil fasliga mos bo'lib, havoni yaxshi o'tkazadigan bo'lishi kerak. Sintetik materiallardan tikilgan kiyim, rezinadan tayyorlangan poyabzallar havo o'tkazmaydi. Shuning uchun ter bezlaridan ajralgan suyuqlik yaxshi bug'lanmaydi. Buning oqibatida ichki kiyim, paypoq ho'l bo'lib, odam shamollab qolishiga sabab bo'ladi. Shunga ko'ra, ayniqsa, respublikamizning issiq iqlim sharoitida sintetik materiallardan tikilgan kiyim, paypoq va rezina poyabzal kiyish gigiyena nuqtai nazaridan tavsiya etilmaydi. Bunday materiallardan tayyorlangan sport kiyimlari va poyabzallarni faqat mashg'ulot vaqtida kiyish mumkin.
Bizning issiq iqlim sharoitimizda yoz oylarida i p gazlamadan tikilgan kiyim, qish faslida esa jun va boshqa tabiiy gazlamalardan tayyorlangan kiyim, charm poyabzal kiyish maqsadga muvofiq bo'ladi.
Poshnasiz poyabzal (kalish, shi ppak, slans, keda, krossovka kabilar)ni kun bo'yi kiyish yaramaydi, chunki bu yassioyoqlik yuzaga kelishiga sabab bo'ladi. Ularni qisqa vaqt kiyish mumkin.
Shuningdek, poshnasi juda keng, uchi tor poyabzal ham yassi¬oyoqlik yuzaga kelishiga sabab bo'ladi. O'quvchi qizlar uzoq vaqt baland poshnali poyabzal kiyishi natijasida ularning umurtqa pog'onasi va chanoq suyaklari egrilanib qolishi va yassioyoqlik yuzaga kelishi mumkfn. Qizlar poyabzalining poshnasi enliroq balandligi 2-3 srn d!lnoshmasligi lozim. Tor poyabzal oyoqda qon aylanishini qiyihlashtiradi, shuning uchun odam tez charchaydi, qish vaqtida bunday poyabzal oyoqning sovuq olishiga sabab bo'ladi.
Teri shikastlanganda birinchi tubbiy yordam
Terining timdalanishi, qirilishi, tilinishi. Bunda jarohat toza sovuq suv bilan, keyin kaliy permanganatning och pushti rangli
(1:1000) eritmasi bilan yuviladi; so'ngra atrofiga yod eritmasi yoki yashildori (zelyonka) surtib, sterillangan bint bilan bog'lab qo'yiladi. Agar jarohat kattaroq bo'lsa, yuqoridagi birinchi yor¬dam berilgandan so'ng jarroh yoki travmatolog shifokorga mu rojaat qilinishi kerak. Jarohatga tuproq, qozonkuya kabilarni sepish mutIaqo mumkin emas, chunki ularda har xii mikroblar bo'lib, jarohat yiringlashi mum kin.
Terining turli sohalaridan qon ketganda birinchi tubbiy yordam Ilgari aytilganidek, tana terisining bosh, peshana, chakka, yuz, gavda sohalari jarohatlanganda qon ketishini to'xtatish uchun qon oqayotgan tomirni topib, uni barmoq bilan qattiq bosib turiladi (10-15 minut); bosib turgan barmoq ustidan sovuq suvga ho'llan gan sochiq yoki ro'mol qo'yiladi; qon oqishi to'xtagandan keyin, jarohat yuqorida ko'rsatilgan tartibda tozalanadi va bog'lab qo'yiladi.
Agar qon ketishi 10-15 minut davomida to'xtamasa, tez yordam chaqiriladi yoki tomirni barmoq bilan bosgan holda jarohatlangan odam jarroh yoki travmatologga yuboriladi.
Teri kuyganda birinchi tubbiy yordam. Terining kuygan joyiga tezlik bilan toza sovuq suv quyiladi. Qo'l yoki oyoq terisi kuygan bo'lsa, oqar suv tagida tutib turiladi (2-3 minut); agar teri faqat qizargan bo'lsa (birinchi darajali kuyish), shu joyga spirt yoki odekolon surtiladi (bog'lash shart emas). Kun davomida terining kuygan joyiga «levian», «vinizoh>, «oksitsiklozoh>, «pantinoh> kabi aerozol eritmalar sepiladi (bu eritmalar dorixonada retseptsiz sotiladi); terining kuygan joyida pufakchalar paydo bo'lsa (ikkinchi darajali kuyish), sovuq suv bilan yuvilgandan keyin va yorilmagan pufakchalar atrofiga spirt yoki odekolon surtilgach, sterillangan bint yoki dazmollangan oddiy bint (ro'mol) bilan bo'shgina bog'lanadi va tezlikda travmatolog shifokorga yuboriladi (pufak¬chalarni teshish, yog', vazelin, namakob kabi eritmalarni surtish mum kin emas).
Teriga kislota to'kilganida birinchi tubbiy yordam. Terining kislota to'kilgan joyiga qo'l tekkuzmasdan sovuq suv quyib yuviladi (20-30 minut davomida); so'ngra soda eritmasi bilan yuviladi (bir choy qoshiq sodani bir stakan suvda eritib).
Issiq va oftob urganda birinchi tubbiy yordam. Odam issiq, dim xonada bo'lganida, issiq hammomda uzoq vaqt yuvinganida, yozning issiq kunlari ochiq havoda uzoq vaqt ish bajarganda issiq urishi mumkin. Buning belgilari: odamning tanasi qiziydi, terisi qizaradi, ko'p terlaydi, umumiy quvvatsizlik, bosh aylanishi, ko'ngil aynishi, yurak o'ynashi, nafas qisishi kabi noxush holatIar yuz beradi. Yosh bolalarda tana harorati ko'tarilib, hushidan ketadi yoki tirishib qoladi.
Odam quyoshda uzoq vaqt bo'lsa, oftob urishi mumkin. Bunday hodisa sodir bo'lganida bemor salqin joyga o'tkaziladi. Xonaning de¬razalarini ochib, havosi yangilanadi; bemorning boshini past, oyoqlarini bir oz baland qilib yotqiziladi; sochiqni sovuq suvda ho'llab, bemoming boshiga qo'yiladi. Sovuq suvda ho'llangan sochiq yoki doka yelka, bilak, qo'ltiq, son, tizza osti sohalariga ham qo'yiladi.
Bemorning umumiy holatiga qarab, uning ustidan sovuqroq suv (dush) quyish mumkin; ko'proq sovuq choy, mineral suv ichiriladi; agar bemorning ahvoli og'ir bo'lsa, tez yordam cha¬qiriladi.
Sovqotganda va sovuq urganda birinchi tubbiy yordam. Odam uzoq vaqt davomida sovuqda bo'lishi natijasida u sovqotishi yoki uni sovuq urishi mumkin. Odam sovqotganda uning rangi oqaradi, lablari, barmoqlari ko'karadi, tana harorati normadan pasayishi mumkin, ayrim hollarda nafas olishi qiyinlashadi, yurak urishi susayadi, hushini yo'qotadi.Bunday holatda bemor issiq xonaga o'tkaziladi, uning ustida¬gi nam kiyimlar yechib olinadi, ustiga issiq ko'rpa yopiladi, issiq shirin choy, sut yoki kofe ichiriladi.
Agar bemorning umumiy ahvoli og'ir bo'lsa, tez yordam cha¬qiriladi. Yuqorida aytilgan umumiy sovqotishdan tashqari, sovuq urish holati ham sodir bo'lishi mumkin. Asosan qo'l va oyoq bar¬moqlarini, burunni, yuzni, quloq suprasini sovuq urishi mumkin. Sovuq urishi yengil yoki og'irligiga qarab to'rt darajaga bo'linadi: sovuq urishning birinchi darajasida teri oqaradi, bir oz ko'kara¬di, shishadi, jimirlab achishib og'riydi; ikkinchi darajasida terida pufakchalar paydo bo'ladi; uchinchi-to'rtinchi darajalarida teri ko'karadi va qorayadi, uning sezuvchanligi yo'qolib, u yemirila boshJaydi.
Terini sovuq urganda (sovuq urishning birinchi va ikkinchi da¬rajalarida) shu joy yumshoq jun ro'mol yoki boshqa issiq yum¬shoq material bilan asta -sekin ishqalab isitiladi. Agar pufakcha hosil bo'lgan bo'lsa, ishqalash mumkin emas, faqat ro'mol bi¬lan o'rab isitiladi; sovuq urishning uchinchi va to'rtinchi daraja¬larida terining sovuq urgan sohasiga ikki qavat bint yoki doka yopib, uning ustidan issiq jun ro'mol bilan o'raladi va tez yordam chaqiriladi.