232
Abu Said Sirdaryo ortiga qochib, Dashti Qipchoq o`zbeklari xoni
Abulxayrxondan (1428-1468) taxtni egallash uchun yordam so`rab
murojaat qiladi. 1451-yili yozida
Samarqand yaqinidagi Sheroz
qishlog‘idagi qattiq jangda Mirzo Abdullo o`ldirilib, taxt Sulton Abu Said
Mirzo (1451-1469) qo`liga o`tadi. Temuriylar davlatining Xuroson yerlari
Shohruhning boshqa bir nevarasi, Boysunqurning o`g‘li Abulqosim Bobur
qo`lida saqlanib qolib, u to vafoti (1457) ga qadar Hirot taxtini boshqarib
turadi. Bu vaqtga kelib o`zaro siyosiy tarqoqlik yanada avj oladi. Birgina
Xurosonning o`zi o`ndan ortiq qismga bo`linib ketadi. O`zaro taxt uchun
muttasil kurashlar mamlakat iqtisodiy va madaniy hayotiga katta zarar
yetkazib, inqiroziy holatlarga sabab bo`la boshladi. Abulqosim Bobur
Xurosonni o`z qo`li ostida birlashtirishga, Shohruh davlatidagi madaniy
hayotni tiklashga harakat qildi. Lekin 1454 yili uning Samarqandga
yurishi
muvaffaqiyatsiz tugab, 40 kunlik shahar qamalidan keyin u yana
orqaga qaytishga majbur bo`lgan edi.
1457-yili Abulqosim Bobur Mashhadda vafot etgandan so`ng Hirot
taxti, Xuroson yerlari uchun kurash yana avj oldi. Bunday vaziyatdan
ustalik bilan foydalangan Movarounnahr hukmdori Sulton Abu Said
Mirzo 1457 yili Xurosonga yurish qilib Hirotni egallaydi. Shu tariqa Abu
Said temuriylar davlatining ikkala qismini birlashtirishga muvaffaq
bo`ladi. Sulton Abu Said Mirzoning (1451-1469) hukmronlik davrida
davlat
hududlari kengayib, uning chegaralari Sharqiy Turkistondan to
Iroqqacha, Sirdaryodan to Hindiston chegaralarigacha bo`lgan yerlarni o`z
ichiga oldi. O`z hukmronligi davrida Abu Said doimiy ravishda
hokimiyatini mustahkamlashga, isyonkor amaldor-noiblarni jazolashga
asosiy e’tiborini qaratdi. Shuningdek, u birmuncha iqtisodiy
va madaniy
tadbirlar o`tkazishga ham urindi. Lekin, uning bu sohadagi ishlari o`zining
yaxshi natijasini bera olmadi. Ma’rifat va madaniyat Ulug‘bek davridek
gullab yashnamadi. Shuningdek, Abu Said Xuroson, Eron, Xorazmdagi
siyosiy tarqoqlikni ham butkul tugata olmadi. Hirot taxtiga da’vogarlardan
biri Umarshayxning evarasi, yosh temuriy
shahzoda Sulton Husayn
(1438-1506) Abul Qosim Bobur vafotidan (1457 y.) keyin Xuroson mulki
uchun o`z harakatlarini boshlab yuborgan edi. U XV asr 60-yillaridan
katta harbiy otryadga bosh bo`lib, 1461-1464-yillarda Hirot, Obivard,
Niso, Mashhad va Xorazmda hokimiyat uchun goh muvaffaqiyatli goho
muvaffaqiyatsiz kurashlarni olib bordi.
1469-yili erta bahorda temuriylarga avvaldan tegishli bo`lgan
G‘arbiy eron yerlarini qaytarib olish maqsadida Sulton Abu Said
Oqqo`yunlo`
turkmanlariga
qarshi
yurishni
boshlaydi.
Biroq,
233
oqqo`yunlo`lar
hokimi
Uzun
Hasan
(1453-1478)
tomonidan
Ozarbayjonning Mug‘on dashtida jang vaqtida o`ldiriladi. Abu Saidning
o`g‘illari Sulton Husayn bilan toju-taxt uchun kurashishga botina olmay,
Movaraunnahrga qaytib ketadilar. Sulton Husayn esa 1469-yil 24-martda
tantanali sur’atda Hirotga kirib keladi. Natijada temuriylar saltanati yana
ikki qism: Xuroson va Movaraunnahrga bo`linib ketadi. Movaraunnahr
esa ketma-ket sulton Abu Saidning o`g‘illari Sulton Ahmad (1469-1494),
Sulton Mahmud (1494-1496) hamda Mahmudning o`g‘li Sulton Ali Mirzo
(1496-1501)lar tomonidan mustaqil ravishda boshqarildi. Lekin ko`p
holda ayniqsa Sulton Ahmadning davlat boshqaruvidagi kaltabin, uquvsiz
va sustkashligi, Sulton Mahmud va Sulton
Ali Mirzolarning davlat
ishlarining o`z holiga tashlab, aysh-ishratga mukkalaridan ketganligi bois
ushbu hukmdorlar davrida o`zaro tarqoqlik yanada kuchayadi. Ayrim
viloyat noiblari, amirlarning ta’siri o`sib, ko`pincha ular mustaqil faoliyat
yo`liga o`tib ola boshlaydilar. Siyosiy hayot, ijtimoiy-iqtisodiy
munosabatlarda ruhoniylarning, ayniqsa so‘fiylarning ta’siri yanada
kuchayadi. Xususan, shu davrning ko`zga ko`ringan
diniy arbobi Xoja
Ubaydulloh Ahror (1404-1490), mamlakatda ta’sirli shaxsga aylanib,
o`zaro kurash nizolar vaqtida mamlakat tinchligini saqlash yo`lida bir
necha marotaba bu kurashlarni to`xtatib qolishga muvaffaq bo`ldi. El-yurt
tinchligi, osoyishtaligi yo`lidagi uning faoliyati, vatanparvarligi, albatta,
e’tiborga sazovordir.
Temuriylar davlatining janubida ahvol o`zgacha edi. Sulton Husayn
(Boyqaro) (1469-1506) davlati o`z tarkibiga Xorazm, Xuroson, Eronning
bir qismini olgan bo`lib, u temuriylar tarixida oxirgi yirik davlat arbobi
bo`lib qoldi. Uning deyarli 40 yillik hukmronlik davri ham o`zaro
kurashlardan xoli bo`lmasa-da, lekin mamlakatda iqtisodiy va madaniy
hayot yuksak darajada saqlanib qoldi.
Mamalakat obodligi, farovonligi,
iqtisodiy hayotning bir me’yorda kechishi, fan-madaniyatning
yuksalishida o`z davrining tadbirli va oqil hukmdori Sulton Husaynning
roli nihoyatda katta bo`ldi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
