Odam anatomiyasi

Ayollarning jinsiy a’zolari

Ayollarning ichki jinsiy organlariga tuxumdonlar, bachadon naylari, bachadon, kin va tashki jinsiy a’zolari kiradi.
Ayollarning jinsiy a’zolari yaxlit murdada va aloxida ajratilgan organlar kompleksida urganiladi. Kichik tosning shakliga, joylashishiga , tuxumdonlarning korin pardaga, bachadonga va bachadon naylariga nisbatan joylashishiga aloxida axamiyat beriladi. Sung bachadon shakliga, siydik pufagi va tugri ichakka nisbatan joylashish xususiyatlariga e’tibor beriladi. Bachadonning keng boylami bilan xususiy boylamlar xam kursatiladi.
TUXUMDON - generativ, xam gormonal funktsiyani bajaradi. Generativ funktsiyasi tuxum xujayralar ishlab chikarishdan iborat Endokrin funktsiyasi esa progosteron va estradiol (follikulin) gormonlarni ishlab chikarishdan.
Tuxumdonlar - juft bez bulib, ellipsimon shaklga ega, kichik tos ichida joylashgan va bachadonning keng boylami vositasida bachadonga tortilgan. Tuxumdon pust va magiz moddadan iborat. Magiz moddasi markazda joylashgan bulib, biriktiruvchi tukima va orasiga kirgan kon tomirlar va nervlardan iborat. Pust moddasi chetdan joylashib, birlamchi, yetiluvchi va atretik - involyutsiyaga uchragan follikulalar, chandiklar va sarik tanalardan iborat. Xar bitta follikul pufakcha bulib, ichida tuxum xujayrasi yetiladi. Follikul ichidagi tuxum xujayra yetilgandan sung, follikul devori yoriladi. Yetilgan tuxum xujayrasi avval korin bushligiga keyin bachadon yo’liga tushadi. Odatda 28 kunda bitta folikul yetiladi. Follikul urnida sarik tana rivojlanadi. Sarik tana takomilida turt boskich fark kilinadi: a) proliferatsiya va vaskululyarizatsiya boskichi - epiteliy xujayralarning tez kupayib ketishi va biriktiruvchi tukima ichiga kapillyarni tez usib kirishi. b) bezli metamorfoza boskichi - follikulyar epiteliysini gipertrofiyaga uchrashi, xujayralar tarkibida lyutein pigmenti tuplanishi va sarik tana uzining progesteron gormonini ishlay boshlashi. v) gullash boskichi ikkinchi boskichdan sung boshlanib, yashash muddati xar xil. Agar tuxum otalanmasa, sarik tananing gullash davri 12-14 kun davom etadi. Bunday tanani xayz sarik tana deb ataladi. Agar tuxum otalansa sarik tana uzok muddat saklanib koladi va xomiladorlik sarik tanasi deyiladi. Xayz sarik tana bilan xomiladorlik sarik tanasi uz tuzilishi, funktsiyasi va takomili bilan bir-biridan fark kilmaydi. Uz funktsiyasini ado etgandan keyin xayz sarik tana xam, xomiladorlik sarik tanasi involyutsiyaga uchraydi. g) teskari takomil boskichida involyutsiya jaraeni boshlanadi. Bunda sarik tananing bez xujayralari asta-sekin uz lyuteinini yukotadi va atrofiyaga uchraydi, biriktiruvchi tukima esa aksincha usib ketadi. Natijada ilgarigi sarik tana urnida biriktiruvchi tukimali chandik xosil buladi va tuxumdon devorida bir necha yil mobaynida chandik saklanib koladi.
Tuxumdonning generativ funktsiyasi. Ovogenez
Ovogenez - bu tuxum xujayraning yetilishi bulib, tuxumdonlarda ruy beradi. Ovogenez spermatogenezdan farkli 3 davrdan iborat. Bunda shakllanish davri bulmaydi. Bundan tashkari - kupayish davri - kizlarda embrional tarakkiyot davrida utadi, kiz ona bachadonida rivojlaniayotgan, uning tuxumdonlarida kupayish davri utadi. Demak, kizlar tayer birinchi tartibli ovotsitlar bilan tugiladi. Postembrional davrda (tugilgandan keyingi davr) kizlarda fakat ikkita davr - usish va yetilish davrlari ko’zatiladi.
1. Kupayish davri – kizlarda embrional tarakkiet davrida utadi. Tuxumdonda birlamchi diploidli xujayralar - ovogoniyalar deyiladi. Bular aktiv ravishda mitotik yo’l bilan kupayadilar va natijada 1 tartibli ovotsitlar xosil buladi.
2. Usish davri - kiz balogatga yetgandan sung - usish davri boshlanadi. Bunda birinchi tartibli ovotsit usib rivojlanadi va yadrosida murakkab uzgarishlar ruy beradi.
3. Yetilish davri - meyozdan tashkil topgan. Bunda birinchi mitotik bulinishdan sung yirik ikkinchi tartibli ovotsit va yunaltiruvchi tanacha xosil buladi. Ikkinchi mitotik bulinish natijasida ikkinchi tartibli ovotsitdan bitta yetilgan tuxum xujayrasi, yunaltiruvchi tanachadan esa 2 yangi yunaltiruvchi tanachalar xosil buladi, bular keyinchalik yukolib ketadi. Demak, birlamchi ovogoniyadan bir necha boskichlardan sung fakat bitta tuxum xujayra yetiladi.
Tuxumdonning endokrin funktsiyasi
Tuxumdon nafakat tuxum xujayralarni yetishtiradigan a’zodir, uni ichki sekretsiya bezlari katoriga xam kiritish mumkin. Ikkilamchi jinsiy belgilarni shakllanishi, aellarning psixologik xususiyatlari kon tarkibidagi gormonlarga boglik. Bunday gormonlarga estradiol va progesteron kiradi. Estradiol tuxumdonning follikulyar xujayralari tomonidan ishlab chikariladi, follikullarni yetilishini va xayz tsiklini idora etadi. Sarik tananing lyuteotsit xujayralari progesteron gormonini ishlab chikaradi.
Progesteron xomilani takomilini ta’minlaydi, bachadonning shillik pardasining yetilishini, muskulli tolalarni ko’zgolishini va sut bezlarini rivojlanishini ta’minlaydi. Progesteron tuxumdonga xam ta’sir kursatib, follikulalarni usishini tuxtadi. SHuning uchun sarik tana gullash boskichini utish davrida tuxumdonda follikulalar usmaydi. Demak, ovarial gormonlar bir vaktda emas, navbat bilan ishlaydi. Follikula xujayralari estradiol ishlaetgan vaktda sarik tana bulmaydi, chunki uni xosil bulishi uchun follikulyar pufakchalar xali bulmaydi. Uz navbatda sarik tana progesteron ishlaetgan vaktda estradiol ishlab chikarilmaydi, chunki yangi follikulalarning usishi tormozlangan buladi.
Bachadon naylari
Tuxumdon yonidan boshlangan nay bulib, bachadonga kelib ochiladi. Bachadon nayinang tuxumdonga yakin bulgan uchi voronkasimon kengaygan bulib, maxsus kiska shokilalar bilan tugallanadi. Ba’zan shokilalar tuxumdongacha yetadi va uni urab oladi. Tuxumdonda yetilgan tuxum bachadon naylari vositasida bachadonga yetkaziladi.