О.ҚАюмов чет эл адабиёти тарихи илк урта асрлар, уйгониш даври ва XVII asr

Англия Уйғониш даври ёзувчиларининг ўтмишдошлари. XИВ асрда пул–товар муносабатлари ривожланиши билан камбағал деҳқон ва шаҳар плебей табақаларини эксплуатация қилиш кучаяди. Қишлоқларнинг хонавайрон этилиши 1381 йилдаги Уот Тайлер ва Жон Болл бошчилигидаги деҳқонлар қўзғолонини келтириб чиқаради. Антифеодал характердаги бу исёнда қатнашган деҳқонлар ҳукмронлар қўл остидаги ерларни тортиб олиш масаласини қўядилар.
Ижтимоий ҳаётдаги бундай ўзгаришлар адабиётда ҳам ўз ифодасини топди. Бу даврда халқ оммасида туғилган норозиликни акс эттирган ёзувчилардан бири инглиз шоири Вильям Ленгленд эди.
Вильям Ленгленд (тахминан 1332–1400) «Қўшчи Пётр ҳақидаги хаёл» номли аллегорик характердаги поэмасида XИВ асрнинг иккинчи ярмидаги Англия ижтимоий ҳаётининг ўзига хос томонларини, айниқса, деҳқонларнинг оғир аҳволини ёритиб берган. Ўрта асрларда кенг тарқалган хаёлий эртак–видение жанрида ёзилган бу поэма муқаддима билан бошланади. Баҳор кунларидан бирида қишлоққа, Мальвер қирларига саёҳатга чиққан автор сув бўйида ўтириб дам олмоқчи бўлади ва шу ерда кўзи уйқуга кетиб, қизиқ туш кўради: кенг далада қад кўтариб турган минора билан қамоқхона ўртасидаги майдонда катта оломон тўпланган. Улар орасида ҳар хил тоифадаги одамлар – савдогар, гадой, рицарь, монах, масхарабоз ва амалдорлардан тортиб, оддий қўшчигача бор. Қирнинг нариги томонидан кўринган минора – Ҳақиқат, водийдаги қамоқхона эса Ёмонлик тимсолидек намоён бўлади. Булар, шубҳасиз, мажозий образлар. Лекин майдон тўла турли типдаги одамлар эса мажозий образларгина эмас, балки улар орқали ўша замоннинг реал воқелиги ифодаланади.
Поэманинг биринчи қисми марказида Муқаддас минора (черков) ва яхшиликнинг тимсоли бўлган оддий бўз кўйлакли аёл, унинг рақибаси яхши кийинган Фойдахоним туради. Ёзувчи поэманинг биринчи қисмида Черков номи билан ниқобланган айёр, фирибгар, манфаатпараст ва мунофиқ кишиларнинг кирдикорларини фош этади. Фойдахонимнинг тўйи тасвири орқали феодал жамиятида содир бўлаётган қабиҳлик ва фирибгарликларни очиб ташлайди.
Поэманинг иккинчи қисмида автор яна туш кўради. Унинг кўз олдидан қадрдон дала ва уни гавжум қилиб турган одамлар ўтади. Улар Идрок атрофини ўраб олганлар. Идрок гуноҳкорларни тавба–тазарру қилишга чақиради. Сўнгра китобда етти айбдор (Такаббурлик, Шаҳватпарастлик, Ичқоралик, Адоват, Хасислик, Мечкай ва Ялқов) нинг тавба–пушаймонлари тасвирланади. Ҳар бир гуноҳкорнинг ўзига хос хусусияти бор. Масалан, Мечкай – арақхўрлик сингари ярамас хатти–ҳаракатларини ташлаш ва кечирим сўраш учун Черковга отланади–ю, лекин қаҳвахонага кириб, улфатлар билан яна ичиб, ўзини эплай олмай қолади. Йўл–йўлакай уриниб–суриниб, кийим–бошларининг расвосини чиқаради. Ҳатто оч саёқ ит ҳам унга яқинлашишга ҳазар қилади. Узоқ уйқудан бош кўтарган Мечкай хотинининг ҳузурига бориб, бундан сўнг сира ҳам ичмасликка сўз беради.
Гуноҳкорлар тавба–тазарру қилганларидан сўнг Идрок Ҳақиқатни излашга даъват этади. Бироқ ҳеч ким Ҳақиқатнинг қаерда эканини билмайди. Одамлар бир зиёратчидан: «Ҳақиқат номи билан аталувчи бир азизни билмайсанми? У қаерда яшар экан, у ерга олиб борадиган йўлни кўрсатмайсанми?»– деб сўрайдилар. Зиёратчи Ҳақиқат ҳақида ундан биринчи марта сўралаётганини ва уни билмаслигини маълум қилади. Шу вақтда барчанинг «ўзи одамлар ўртасида тинчгина турган оддий ер ҳайдовчи қўшчи Пётрга тушади. Қўшчи Ҳақиқатни билишини айтади. У 50 қиш мобайнида бу олижаноб хўжайин – Ҳақиқат ихтиёрида ишлаб, унинг ерини ҳайдаб, экин экиб, йиғиштириб олаётгани, ўтлоқларда унинг молларини боқаётгани, унинг ёрдами билан хилма–хил ҳунарларни ўргангани ва бундай меҳнатдан сира ҳам зарар кўрмаётганини айтиб беради ва агар Ҳақиқат олдига боришни истасалар, уларга энг яқин ва тўғри йўлни кўрсатишга тайёр эканини билдиради. Бу йўл меҳнат, камтарлик, сабр–тоқатдан иборат йўлдир. «Сенинг кўрсаттан йўлинг яхши,– дейдилар одамлар,– фақат бу йўлга ҳамма вақт ишончли бошлиқ лозим». Қўшчи бир парча ерини ҳайдаб, экиб бўлиб, кейин йўл бошлашини айтади. Одамлар, биз узоқ вақт кутиб қоларканмиз–да, дейдилар. Танноз бир хотин, биз аёллар вақтни қандай ўтказамиз, деб норозилик ҳам билдиради. Қўшчи Пётр бундай аёллар буғдойлар солинадиган йиртиқ қопларни ямашлари, бошқа хотинлар эса жун ва зиғир поясидан мата тўқиш, бўздан кийимлар тикишлари зарурлигини, бу нарсага ўз болаларини ўргатишларини, чунки табиат яланғоч ва етим қолганларни кийинтиришга буюрганини айтади.
Поэмада шоир оддий қўшчини ҳақиқат сари йўл бошловчи ягона киши деб кўрсатади ва қўшчи Пётр сўзлари воситасида умумий меҳнат ғоясини илгари суради. Деҳқон меҳнати мақталади, жамиятнинг соғломлашиши ва яхшиланишининг асосий манбаи меҳнат эканлиги, ишга қобилиятли барчанинг меҳнат қилиши зарурлигини таъкидлайди.
Ёзувчи «Қўшчи Пётр ҳақидаги хаёл» номли бу асарида деҳқонларнинг 1381 йил қўзғолони арафасидаги исёнкор кайфиятини акс эттирди ва халқ онгининг ўсишига катта таъсир кўрсатди. Қўзғолон раҳбарлари ўз курашларида бу поэмадан кенг кўламда фойдаланганлар.
Ленгленд шоир сифатида ўрта аср адабиёти традициялари билан боғланган ҳолда, унинг бадиий формалари, масалан, видение – хаёл (туш) жанридан фойдаланди ва унга янги мазмун киритди. Унинг асарларидаги образлар, диний адабиётда бўлганидек, «нариги» дунёдан эмас, куртуаз (сарой) севги романининг назокатли доирасидан ҳам эмас, балки ўша вақтдаги Англиянинг ижтимоий ҳаётидан олинган. Бу нарса аллегорик поэмага реалистик руҳ бағишлайди. Бу ҳол асарнинг халқ ўртасида кенг шуҳрат қозонишига олиб келди.
Англияда Уйғониш даври ёзувчиларининг ўтмишдошларидан бири йирик гуманист Жефри Чосер (1340–1400) бўлиб, у савдогар оиласида туғилади. Чосер 17 ёшида саройда маҳрамлик хизматига киради. 1359 йилда қирол Эдуарднинг Францияга қарши ҳарбий юришида қатнашади. Дипламатик иш билан бир неча марта Франция (1377–78), Фландрия (1377) ва Италияга (1372–1378) боради. У Италияда Уйғониш даври адабиёти, жумладан Петрарка ва Боккаччо ижоди билан яқиндан танишади. Англияга қайтиб келгач, Лондонда божхона назоратчиси вазифасида ишлайди. Парламентга сайланган (1386) Чосер ўз нутқлари билан тахтга чиққан қирол Ричард ИИ га ёқмайди ва бу ишдан кетиб узоқ вақт моддий қийинчиликда яшайди. Генрих ИВ тахтни эгаллагандан сўнг (1399) Чосернинг аҳволи бир оз яхшиланади. Лекин кўп ўтмай вафот этади.
Данте каби Чосер ҳам ўз шеърларини она тилида ёзишни мақсад қилиб олади. Унинг «Герцогиня ҳақида китоб» (1369), «Шуҳрат уйи» (1379–84), «Қушлар кенгаши» (1377–1382) поэмалари «видение» (туш) жанрида ёзилган бўлиб, уларда саройдаги турли маросимлар тасвирланган.
Чосернинг катта шеърий романи «Троил ва Кризеида» (1372–1384) итальян адабиёти (Данте, Петрарка ва Боккаччо)нинг бевосита таъсири остида яратилган. Шоир, Троя шаҳзодаси Троилнинг коҳин Калхаснинг қизи Кризеидага бўлган севгиси ҳақидаги ҳикояни сақлагани ҳолда, психологик характердаги янги поэма яратади. Психологизм айниқса, Кризеиданинг шубҳа ва иккиланишларида, у бевафолик қилгандан сўнг Троилнинг чеккан азоблари тасвирида равшан кўринади.
Дастлаб Троил ҳар қандай муҳаббатни рад этади. Ишқ азобини чекаётганларни кўрганида уларни мазах қилади. Лекин унинг ўзи ҳам маъбуд Амур қонунига биноан, севгига дучор бўлиб қолади.
Асарнинг қиммати яна шундаки, ундаги қаҳрамонлар антик либосларда эмас, балки ўз замонасининг жонли кишилари қиёфасида гавдаланади. Кўпгина маиший деталларнинг киритилиши асардаги реализмни оширади.
«Реализмга асос солган» (Горъкий) Чосер «Кентербери ҳикоялари»да Англиядаги ижтимоий табақалар ҳаётининг тасвирини илгаригидай мавҳум образлар орқали эмас, балки реал турмуш воқеалари билан боғлиқ равишда кенг акс эттиради.
Асарнинг муқаддимасида бир тўда одамларнинг Кентерберидаги авлиё Томас Бекер қабрини зиёрат қилиш учун баҳор пайтида Гарри Бэйли меҳмонхонасига тўпланиб, шу ердан йўлга чиқишлари тасвирланади. Манзил узоқ бўлгани учун, Бэйли ҳар бир киши боришда икки ва қайтишда икки ҳикоя айтсин, деб таклиф киритади. Бу фикр ҳаммага маъқул тушади. Зиёратчилар (29 киши) томонидан айтилган ва ёзиб улгурилган ҳикоялар асарнинг мазмунини ташкил этади. Зиёратчилар турли ёш ва турли табақа вакиллари (рицарь, савдогар, монах, косиб, талаба, деҳқон ва бошқалар) бўлганликлари учун уларнинг ҳикоялари ҳам турмушнинг турли томонларини қамраб олади. Бир кишининг ҳикояси тугагач, иккинчиси уни давом эттиради. Асар бу жиҳатдан Боккаччонинг «Декамерон»ини эслатса ҳам, лекин унда воқеалар анча кенг тасвирланган. «Декамерон»да 7 қиз ва 3 йигитнинг боғи эрамдаги ҳаёти гавдаланса, «Кентербери ҳикоялари»да турли тоифа ва турли ёшдаги кишиларнинг кенг доира (катта кўча)даги ҳаракат ва турмушлари акс эттирилади.
Рицарь ва унинг яроғбардор ўғли романтик пафос билан жанг воқеаларини ҳикоя қилади. Тегирмончи фаблиолардан сўзлайди. Аёллар монастирининг капеллани (ашула хорининг бошлиғи) товуқхонадаги хўроз ҳақида ҳикоя қилади.
Асарда кулгили воқеалар билан бирга даҳшатли эпизодлардан иборат ҳикоялар ҳам бор. Индульгенция (черков ёрлиғи) билан савдо қилувчи зиёратчи очкўзлик ва хасислик ҳақида ҳикоя айтиб беради. Бу ҳикояда айтилишича, уч дўст олтин топиб оладилар. Улардан бири овқат келтиргани кетади, қолган иккиси уни ўлдириб, бойликни баравар тақсимлаб олмоқчи бўлади. Биринчиси эса ўлжани якка ўзи эгаллаш мақсадида келтирган овқатига заҳар солади. Натижада ҳар учаласи ҳам ҳалок бўлади.
Чосер ҳикоя яратишда диний афсоналар, рицарь адабиёти, аллегорик эпос, фаблио ва бошқа адабий жанрлардаги материаллардан кенг фойдаланди. Асардаги шеърлар шакли ва темаси жиҳатидан ўрта аср поэзияси услубида бўлса ҳам, лекин воқеаларнинг бирмунча кенг ва реал тасвирланганлиги, авторнинг оддий кишиларга хайрихоҳлиги билан Уйғониш даври принципларига яқинлашиб боради. Чосернинг поэзияси Ренессанс реализми учун пойдевор хизматини ўтайди.