O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I



Download 7,14 Mb.
Pdf ko'rish
bet20/193
Sana20.06.2022
Hajmi7,14 Mb.
#678743
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   193
Bog'liq
fayl 1020 20210520

. T abiiy k o 'r sa tm a lilik
o 'q u v c h ila rn i m avjud ob yektlar: o 's im lik la r, hayvonlar
m in erallar v a h okazolar bilan tanishtirishni taqozo etadi. T abiiy k o 'rsatm alilik n i 
sin fd a ham , ek sk u rsiy alar p aytida ham nam oyish etish m um kin.
45


2. 
H ajm li ko'rsatm alilik
m avjud olam ning hajm li aks etishidir. Bu esa 
fotosurat, 
rasm , videofilm lardan iboratdir.
3. 
O vozli ko'rsatm alilik
tovush obrazlarini ifodalash uchun ovozli 
vositalardan 
foydalanish.
4. 
R am ziy va grafik ko 'rsatm alilik
xaritalar, rejalar, sxem alar, chizm a va 
d iagram m alar. U lar m avjud voqelikni shartli um um lashgan ram ziy k o 'rin ish d a aks 
e ttirish sababli fikrlashni rivojlantiradi.
M aktabda birinchi sinfdan to ‘qqizinchi sinfgacha k o ‘rsatm alilikning ana shu 
b archa 
turlaridan 
foydalaniladi, 
lekin, 
tabiiyki, 
b o sh la n g 'ic h
sin flard a 
o 'q u v ch ilarn in g yoshini hisobga olib, ularga bevosita kuzatishlarni topshirish, 
y uqori 
s in f 
o ’quvchilari 
fikrlashining 
riv o jlan ish id a 
ram ziy 
va 
grafik 
k o 'rg a z m a la rn i k o 'p ro q q o 'lla sh kerak.
K o 'rsatm alilik , ayniqsa, o 'q u v c h ila r o 'rg a n ila d ig a n u yoki bu n arsalar 
to 'g 'r is id a m uayyan tasav v u rg a eg a b o 'lm a g a n p ay td a ju d a zarurdir. A m m o shuni 
ham
unutm aslik 
lozim ki, 
k o 'rsa tm a li 
q o 'lla n m a la rn i 
nam oyish 
etish g a 
tay y o rlan m aslik yoki ularni n o to 'g 'r i tanlash faqat zarar keltiradi.
T u sh u n a rlilik prin sip i
O 'q u v c h ila r m aterialni ongli rav ish d a o ’zlash tirish i uchun doim o u larning 
b ilim lari va aqliy q o biliyatlarini h iso b g a o lib ish tu tish , y a ’ni u larg a m os 
m ateriallarn i berish kerak. O 'q u v c h ila rn in g h ar xil sin flard a aqliy q o b iliy atlari ham
tu rlich a b o 'la d i. O 'z - o 'z id a n ayonki, o 'q itu v c h i birinchi sin fg a kirsa-yu, b iro r 
asarning badiiy x u su siy atlari to 'g 'r is id a g ap ira boshlasa, b o la la r hech narsani 
tu sh u n m ay d i, albatta.
“T a ’lim tu sh u n arli b o 'lis h i uchun, - deb u qtirgan edi A b u R ayhon B eruniy, 
o 'q itu v c h i, alb atta, y a q in d a n u zo q ro q q a, m a ’Ium dan n o m a ’lum ga qarab borishi 
lozim : ta ’lim d o im iy rav ish d a b ilim larn in g to 'p la n ish ig a , a n iq lash u v ig a v a iloji 
b o rich a ta k o m illa sh u v ig a yetak lash i, shu o rq ali haqiqatni izlo v ch ilar va b ilim larn i 
sev ad ig an larn in g h a m m a sig a y o rd am berishi k e ra k ” .
T u sh u n a rlilik p rin sip i - o 'q u v m aterialini b o lalarn in g y o sh x u su siy atlarig a,
46


m u ay y an bilim larni o 'zlash tirish im koniyatlariga m uvofiq y o 's in d a bayon qilishdir.
M ak tab d a k o 'p in c h a duch kelinadigan ikki xil n o to 'g 'ri tushuncha bor. 
U larn in g birinchisi shuki, ayrim o 'q itu v c h ila r o 'q u v c h ila rn i m utlaqo qiynam aslik 
u ch u n u larg a ju d a oddiy, tushunarli, o 'z la rig a aynan m os m ateriallarni berish kerak, 
deb biladilar. O brazli qilib aytganda, m ateriallarni m anniy b o 'tq a sid e k , hatto 
ch ay n am asd an yutadigan qilib, bir qultum suv bilan berish lozim , deb hisoblaydilar. 
B unday o ‘q ituvchilardan taMim oladigan o 'q u v c h ila r o 'q is h g a oddiy va oson, hech 
q anday kuch talab qilm aydigan ish deb qaray boshlaydilar. ham m a narsani 
o 'q itu v c h i tushuntirishiga, bir necha m arta tu shuntirishiga odatlanadilar. N atijada 
fik r y u ritish n i, o ‘y lab k o 'rish n i o 'rg an m ay d ilar. qiy in ch ilik k a duch kelsalar. uni 
b a rta ra f qilish g a urinm aydilar. M azkur n o to 'g 'ri fikrlarning ikkinchisi, o 'q itu v c h i 
o 'q u v predm etini yuksak saviyada. hatto. Fanlar akadem iyasi d arajasid a o 'q itish
kerak, deb hisoblaydi va bolalarga dabdabali, jim jim a d o r ifodalarni aytadi, bolalar 
esa u larn in g m a ’nosini anglam agan holda yodlayveradilar. M ana shu n o to ‘g ‘ri 
fik rlarn in g ikkalasi ham zararlidir. X o 'sh , tush u n arlilik p rinsipining o 'z i nim a?. Bu 
p rin sip g a m uvofiq, o 'q u v m aterialini bolalarga shunday q iy in lik d arajasida berish 
kerakki, u lar ana shu m aterialni o 'z la s h tirish uchun faol fikrlashlari, o 'z la rin in g
b a rc h a aqliy v a jism o n iy qobiliyatlarini ishga solishlari lozim.
B o sh la n g 'ic h ta ’lim ning nazariy saviyasini oshirish, b o sh la n g 'ic h sinflardagi 
o 'q u v c h ila r o 'z la s h tirish i lozim b o 'lg a n ax b o ro tlar hajm ini oshirish m aktab 
yo sh id ag i 
bolalarga 
beriladigan 
ta ’lim ning 
tushunarliligi 
m uam m osini 
k e sk in lash tird i. M ana shu m uam m oni bir xil y o 'sin d a hal qilish b olalarning bilish 
im k o n iy atlarin i ortiq ch a yoki y etarlich a bah o lam aslik kabi xavflidir. B olalar 
p six o lo g iy asi va y o sh psixologiyasi sohalaridagi so 'n g g i tad q iq o tlard an m a ’lum 
b o 'lish ic h a , ta ’lim ning m azm uni va m etodlarini o 'z la s h tirish bilan bolalardagi 
ayrim p sixik jara y o n la r va funksiyalarni riv o jlan tirish d a ajoyib siljish larg a erishish 
m um kin; b uning natijasida psixik ja ra y o n la rn in g doim o kattaroq y oshli bolalarga 
x o s deb h isoblangan xususiyatlari kichik bolalarda ham tarkib topishi (m asalan, 
k ich ik m aktab yoshidagi o 'q u v c h ila rd a fikrlashning nazariy shakllari vu ju d g a 
k elish i) m um kin. L ekin b unda har qalay b olalarning yosh xususiyatlarini hisobga
47


o lish zarur. Y uqorida k o 'rsa tilg a n d a lilla r g o 'y o k i y o sh k am olotida uraum an 
q an d a y d ir ch eg aralar b orligiga v a unda q an d ay d ir b o sq ich lar m av ju d lig ig a shubha 
tu g 'd ira d i. 
Lekin 
bu 
dalil 
bizga 
yosh 
tu sh u n ch asin i 
y an ad a 
kam roq 
o 'z g a rtira d ig a n d e k tuyuladi, chunki ayrim x u su siy atlarn in g shunchaki y ig 'in d isi 
e k an lig i bilan em as, balki b o la shaxsining y ax lit tu zilish id ag i o 'z ig a x o slik bilan 
x arak terlan ad i. B osh q ach a avtganda, bola y o sh in in g p six ik tavsifi u n in g o 'z ig a xos 
ay rim p six o lo g ik x u su siy atlari b ilan em as, balki har b ir yosh b o sq ich id a uning 
shaxsi har xil tu zilish i eh tiy o jlari sohasi, o n g ining tuzilishi va v oqelikka 
m u n o sab atin in g o 'z g a ris h i bilan belg ilan ad i. B o sh la n g 'ic h ta ’lim ning tush u n arlilig i 
m u am m o si faqat tegishli saviyadagi d astur va d arslik lar y aratish bilan hal 
q ilin m ay d i, 
uning 
hal 
qilin ish i 
butun 
o 'q u v
ja ra y o n in in g
q o 'y ilishini 
tak o m illash tirish va o 'q u v m ateriallarini tanlash ishlari bilan b o g 'liq d ir. O 'q u v
m aterialin in g tush u n arlilig i belgilari sifatid a quyid ag ilarn i tav siy a qilish m um kin:
— m aterial tan lash n in g y o 'n a lish i, avvalo tarb iy alo v ch i ta ’lim v azifalarid an
k elib chiqadi: fanning asosiy m azm u n id an tab iat v a ja m iv a tn in g eng um um iy 
q o n u n lari haqidagi ta ’lim otning to 'g 'r ilig in i k o 'rsa ta d ig a n q o id a va dalillar 
tan lan ad i, tafakkur, v atan p a rv arlik hissi, fuqarolik burchi v a g 'o y a v iy e ’tiqodlilikni 
ta rb iy a la sh d a y o rd am beradi;
-
o 'q u v m aterialin in g k o 'rim lilig i, uning m iq d o ri o 'q itis h uchun tanlangan 
ilm iy b ilim lar m ajm u asin i tiz im la sh tirish g a v a y a x lit q am rash g a to 's q in lik
q ilm ay d ig an b o 'lis h i b ilan x arak terlan ad i;
-
o 'q u v m aterialin in g soddaligi ilm iy n azariy an in g eng ah am iy atlilig i
m uhim k o m p o n en tlarn i v a ilm iy bilim larni ifo d alash n in g p six o lo g ik jih a td a n
a so slan g an sh ak llarin i ajratish (ta ’rifla m in g so d d alash tirilish i, tu sh u n ch alarn in g
ta sa v v u rla r bilan alm ash tirilish i, m u rak k ab a so slash lam in g tu sh irib q o ld irilish i va 
h o k azo la r) bilan x arak terlan ad i;
— o 'q u v m aterialin in g n o rm alash tirilish i u n d a um um iy m ajburiy norm alarni 
h am d a y a q q o l ifo d alan g an , eslab q olish v a q o 'lla s h u ch u n qulay qoidalarni ajratish 
b ilan x arak terlan ad i;
48


-
o ‘quv m aterialining taqsim langanligi aslid a uni o 'q u v jaray o n in in g
v azifalarig a va o 'q u v c h ila rn in g yosh im koniyatlariga m uvofiq y o 'sin d a ta 'lim
y o 'lla ri b o 'y ic h a jo y lash tirish d ir. T a ’lim ning tushunarliligi belgilarining m ana shu 
tizim ini y a g o n a v a q a t’iy deb hisoblab b o 'lm a y d i. L ekin bu b elgilarning k o 'p i 
m aktab am aliy o tid a tarkib topgan ishlarning haqiqiy ahvolini aniq va ishonarli aks 
ettiradi.
B o sh la n g 'ic h ta ’lim ning nazariy saviyasini y u k saltirish m unosabati bilan 
olim lar, m eto d istlar v a o 'q itu v ch ilarn in g kam ol toptiruvchi ta ’lim prinsipini am alga 
oshirish m asalalarig a d iqqat e ’tibori kuchaydi.
K ey in g i pay td a o 'rg an ilad ig an m aterialn in g m azm uni, hajm i. m urakkabligi 
bilan o 'q u v c h ila rn in g aqliy kam ol topishi s u r’atining o 'z a ro b o g 'liq lig i yoritilgan 
m axsus p six o lo g ik -p e d a g o g ik tadqiqotlarning (L.V . Z ankov. D.B. Elkonin, V.V. 
D avidov) m a ’lum otlari ta ’sirida ta'lim n i o 'q u v c h ila rd a g i aqliy qobiliyat va bilish 
im k o n iy atlarin in g rivojlanishida erishgan darajaga aynan m uvofiq holda em as. balki 
shu d arajad an o ld in ro q y o 'sin d a , y a ’ni ularning kelgusidagi rivojlanishini m o ’ljallab 
y o 'lg a q o 'y is h tavsiya etildi.
T a ’lim k am ol toptiradigan b o 'lish i uchun "eng yaqin kam olot z o n asid ag i” 
bilish im k o n iy atlarig a m o 'ljallan ish i kerak. K am ol toptiruvchi ta ’lim m asalasini 
am aliy hal q ilishdagi k o 'p xatolar kichik m aktab yoshidagi o 'q u v c h ila rn in g
m avhum fikrlash qobiliyatlarini yetarli darajada baholam aslikdan kelib chiqadi. 
Shuning n atijasid a ayrim m ak tab lard a m alakalarni shakllantirish hozirg a qadar 
“ m ana bun d ay q il” degan prinsipda, y a ’ni o 'z la s h tirg a n um um iy qonuniyatlarni va 
u m u m lash m alarn i ongli ravishda q o 'lla sh asosida em as, o 'q itu v c h i bergan 
n am u n alarg a bevosita ergashish asosida am alga o shirilm oqda. A na shu sababli b a ’zi 
o 'q u v c h ila r yangi m aterialni o 'rg a n ish d a , ta ’lim iy va am aliy topshiriqlarni 
bajarish d a ilgari o 'z la sh tirg a n bilim va m alakalardan foydalana olm aydilar.
U m ar X ayyom ta ’lim olishda o 'q u v c h ila rn in g m ustaqil faoliyat k o 'rsa tish in i 
yuqori bah o lag an v a u larning har xil m ushohada yuritishlari, turli narsalarni 
isbotlashlari zarurligini t a ’kidlagan edi.
Shuningdek, u o 'q u v c h ila rn in g fikrlash faoliyatlarini ularga “o 'y la b k o 'r ” ,
49


“ozg in a o 'y lasan g , tush u n asan ” v a h o k azo lar d eya m u ro jaat qilish orqali quvvatlab 
v a y o 'n a ltirib borish m aqsadga m uvofiqligini uqtirgan.
K o 'p in c h a o 'q u v ch ilarn in g kam ol topishi haq id a ularning turli narsalardan 
xabardorligiga qarab, har xil m anbalardan olib, asosan film lar va televideniye 
d asturlarini k o 'rib , radioni v a kattalarn in g hikoyalarini eshitib to 'p la g a n q isqa 
m a ’Ium otlari va faktlarning k o 'p lig ig a qarab xulosa chiqariladi.
B a ’zan kichik m aktab y o sh id ag i o 'q u v c h ila r n utqida ilm iy iboralar k o ‘p 
uchrashiga qarab, ularni yuqori d arajad a kam ol topgan deb hisoblanadi. Lekin aslida 
m urakkab ilm iy iboralarni u stalik bilan ishlatadigan o 'q u v c h ila r m a 4 u m sabablarga 
k o 'ra ularning m a’nosini tu sh u n m ay d ilar v a gram m atik taxlilda, y o z ish d a x ato larg a 
y o 'l q o 'y a d ila r. K am ol topishni y u q o rid ag ich a n o to 'g 'ri tushunish am alda 
o 'q u v c h ila rn in g bilim larni o 'z la s h tiris h g a yuzaki qarashlarini vu ju d g a keltiradi.
A qliy kam olot o 'z a ro b o g 'liq ham d a bir-birini taqozo etadigan bilim lar, 
k o 'n ik m a va m alakalar tizim ini o 'z la sh tirish n i talab qiladi. B u n d a esa, o 'z
nav b atid a faktlarni bilish, u la rn in g m a ’nosi va aham iyatini tu sh u n ish , ilgaridan 
tanish bilim larg a tayanib tu sh u n tira olish zarurati tu g 'ila d i. O 'q u v c h ila r yaxshi 
kam ol top g an lig in in g m uhim k o 'rs a tk ic h i ularning o 'q u v ishlaridagi faolligi va 
m ustaqilligidir. M utlaqo ayonki, kichik m aktab y o shidagi o 'q u v c h ila r eng m uhim
m antiqiy o p eratsiy a larn i o 'z la s h tirm a y turib m azk u r o 'q u v ishlarini bajara 
o lm ay d ilar. S hu ta riq a k ich ik m ak tab y o sh id ag i o 'q u v c h ila rn in g aqliy kam ol 
topishini o 'q u v ja ra y o n in in g teg ish li m azm uni v a to 'g 'r i y o 'lg a q o 'y ilish i 
ta ’m in lay d i.

Download 7,14 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   193




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish