O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

M u sta h k a m lik prin sip i
O dam har d aq iq ad a q ay ta tik lay olad ig an va am alda q o 'lla y b ilad ig an b ilim lar 
m u stah k am b ilim lar d ey ilad i. T a ’lim ning m ustahkam ligi o 'rg a n ilg a n b ilim larn in g , 
sh ak llan g an k o 'n ik m a v a m a lak alarn in g x o tirad a uzoq v aq t saqlanishini bildiradi. 
U m um iy ta ’lim m ak tab in in g en g m uhim m aqsadi o 'q u v c h ila rg a u larn in g x o tirasid a 
u zo q v a q t saq lan ad ig an b ilim la r berishdir.
O 'q u v c h i v aq t o 'tis h i bilan m ak tab d a olgan b ilim larin in g bir q ism in i unutadi. 
L ekin u la r izsiz y o 'q o lm a y d i. O lin g an bilim lar, garchi o 'q u v c h ila r u n u tg an d a ham ,
50

---

aq liy k am olotda m a ’lum d arajad a iz qoldiradi. K o 'p in c h a bolalar o 'z la rin in g am aliy 
fao liy atlarig a b o g 'lan m ag an m aktab m aterialini eslarid an chiqaradilar. B a ’zan 
o ‘rganish ja ra y o n id a m ashq va m ustaqil ishlar kam bajarilishi sababli, m ateriallar 
xo tirad a m ustahkam saqlanm aydi. B ulardan tash q ari, oldingi m a sh g 'u lo tla rd a
o 'z la s h tirilg a n bilim , k o ’nikm a va m alakalar y a n a d a m urakkabroq m aterialni 
o ’rg an ish uchun bir p o g ‘ona. tayanch b o 'lad i. A na shu tayanchsiz o ’quvchilarning 
o 's is h i va o lg ‘a siljishi m um kin em as. Ilm iy bilim larni egallash o 'q u v ch ilarn in g
x o tirasin i, m antiqiy tafakkurini. ijodiy faolligi va turli ishlarni bajarishdagi 
m u staq illig in i rivojlantiradi. L ekin olingan bilim lar, hosil qilingan k o 'n ik m a va 
m alakalar keyinchalik, ilm iy b ilim lar tizim ini o 'rg a n is h d a tayanch sifatida xizm at 
qilishi u chun ular p u x ta o 'z la s h tirilish i, asosli m ustahkam lanishi va o 'q u v c h ila r 
x o tirasid a uzoq vaqt saqlanishi kerak. Bu m u stahkam lik prinsipining talabi b o 'lib , 
u n g a rio y a qilinm asa, o 'q u v c h ila rn in g o 'z la s h tira olm asligi va o 'q ish d a g i qoloqligi 
k elib chiqadi. B ilim lar, k o 'n ik m a va m alakalarning m u stah k am lig ig a butun o 'q u v
ja ra y o n i m obaynida erishiladi.
M ustahkam lik prinsipining am alga oshishi, eng avvalo, o 'q u v ch ilarn in g o 'q u v
m aterialini idrok etishiga b o g ’liqdir. O 'q u v c h ila rg a k o 'rsa tm a li, vaqqol, jid d iy
m antiqiy 
izchillikda 
berilgan 
bilim lar 
u larn in g
xotirasida 
yaxshiroq 
m ustahkam lanadi. Shu tariq a o 'q u v c h ila rn in g bilim . k o 'n ik m a va m alakalarni puxta 
o 'z la s h tirish i, birinchi galda, ta 'lim n in g boshqa ham m a prinsiplarini tushunarlilik, 
izch illik va tizim lilik, 
nazariyani 
am aliyot 
bilan 
b o g 'lash . 
k o 'rsatm alilik , 
o 'q u v c h ila rn in g ongliligini am alga oshirish orqali ta ’m inlanadi. Shular bilan birga, 
o 'q itis h ja ra y o n id a m u stahkam lik prinsipining am alg a oshishini ta'm in lay d ig an
m axsus did ak tik v o sitalar ham
q o 'lla n a d i. 
U larg a m azkur darsda 
bayon 
q ilinganlarni m ustahkam lash kiradi. B u ish o 'q u v c h ila r bilan suhbatlar, m ashqlarni 
tash k il etish, ta ’lim iy m asalalarni hal qilish va har xil am aliy topshiriqlarni bajarish 
orqali o 'tk a z ila d i. O 'q u v c h ila r m aterialni esdan ch iqarishining oldini olish. ular 
u nutgan bilim larni qayta tiklash, o 'z la s h tirg a n bilim larini tizim lashtirish va 
chu q u rlash tirish uchun tak ro rla sh n in g har xil turlari am alga oshiriladi. H ar bir 
m a sh g 'u lo td a oldingi dars m aterialini jo riy takrorlash o 'tk a z ilib . u yangi m aterial

---

bilan b o g 'la n a d i. 0 ‘qu v yili m o b ay n id a m avzu yoki b o 'lim b o 'y ic h a o 'rg a n ilg a n
m aterialn i ta k ro rla sh u chun m ax su s darslar ajratiladi v a uni tizim lash tirib , 
c h u q u rlash tirib h am d a m ustah k am lab b oriladi. A na shu m aqsadda o 'q u v yili o h irid a 
eng m uhim m asa la la rg a d o ir m ateriallar um um iy y o 's in d a tak ro rlan ad i. A gar 
m azk u r p red m etn i o 'rg a n is h keyingi sin fd a ham davom etsa, yangi o 'q u v y ilid a 
u n g a d oir m a s h g 'u lo tla r oldingi m ateriallarn i takrorlashdan b o sh lan ad i. T ak ro rlash
passiv h o latd a a m a lg a o sh irilm aslig i kerak. T akrorlashda q o 's h im c h a dalil va 
m iso llarn i k eltirish , o 'rg a n ilg a n n arsa va ho d isalarn in g yangi tom onlarini k o 'rib
ch iq ish , u larn i ch u q u rro q taxlil qilish, bilim larni m urakkab ta ’lim iy va am aliy 
m asalalarn i hal q ilish d a q o 'lla sh kerak. M an a shularning ham m asi o 'q u v c h ila rn in g
m aterialg a 
q iziq ish in i 
o sh irad i, 
m antiqiy 
tafakkurini, 
ishdagi 
faolligi 
va 
m u sta q illig in i riv o jlan tirad i. O 'q u v c h ila rn in g bilim larini puxta o 'z la s h tirish ig a
k o 'n ik m a v a m alak alarn i m u stah k am lash ham da c h u q u rlash tirish d a y o rd am
b erad ig an m ash q larn i bajarish orqali erishiladi. Shu bilan birga, ularning fikri 
ta k o m illash ad i, bilim lari ken g ay ad i va chuqurlashadi. O 'q u v m a s h g 'u lo tla ri 
d a v o m id a o 'q itu v c h i b olalarning x o tirasin i rivojlantirish ishlarini ham am alga 
o sh irish i kerak. A n a sh u m aq sad d a u larg a so 'z la rn i, ta ’riflarni, har xil qoidalarni 
y o d la sh to p sh iriq la rin i berish ; lozim . Y o d lash quruq v a m a’nosini anglab 
y o d la sh d a n ib o rat b o 'la d i. M a ’nosini an g lab yo d lash yangi m aterialn i ilgaridan 
m a ’lum m a te ria lg a , n o m larg a m an tiq iy b o g 'la s h aso sid a am alg a o sh ad i. U qu ru q
y o d la sh g a n isb a ta n o 'q u v c h ila r x o tira sid a m aterialn i kam roq vaqt sarflag an holda 
k o 'p ro q m u stah k am lash n i ta ’m in lay d i. Shuning uchun o 'q u v c h ila rd a , avvalo, 
m antiqiy m a ’n o sin i an g lab x o tirla sh n i riv o jlan tirish zarur. B irinchi s in f o 'q u v c h is i 
t a ’lim n in g d astlab k i o y larid ag i o 'q is h d arslarid a o 'q ilg a n ham m a narsani to 'l a
y o d lash g a, m atn larn i y o d d an g ap irib b erish g a harak at qiladi. C hunki u asosiy fik m i 
ajra ta o lm ay d i.
O 'q itu v c h in in g
v azifasi 
o 'q u v c h ila r 
o 'z la s h tira d ig a n
m aterialning 
m u stah k am lig in i 
ta ’m in lash d an , 
d arsni 
tu sh u n tirish
tizim idagi 
asosiy 
fikr 
a jralad ig an y o 's in d a tash k il q ilish d an iboratdir. Y uqoridagilardan x u lo sa sifatid a 
ay tish m u m k in k i, o 'q u v c h ila r o 'z la s h tira d ig a n b ilim lar m ustahkam b o 'lish i uchun:
52

---

1. 0 ‘qituvchi o ‘quv m aterialid ag i asosiy fikrni ajratishi shart.
2 . 0 ‘quv m aterialidagi asosiy fikr o 'q u v c h i o 'rg a n ilg a n m asala b o 'y ic h a biladigan 
g ‘o y ag a b o g 'la n g a n b o 'lish i kerak.
3. B ilim lar o 'q u v ch ilarn in g qarashlari va e ’tiqodlari tizim ini o 'z ichiga olishi lozim , 
shundagina u lar bolaning boyligiga, y u tu g 'ig a aylanadi va u bilim larni esidan 
chiqarm aydi.
4. O 'q u v m aterialini o 'q u v c h in in g am aliy ishlari va m ash q larig a b o g 'lab . undagi 
bilim larn in g m ustahkam ligini an ch a oshirish zarur.
T a ’lim ning hozirgi sh aro itid a bolalarning individual xususiyatlarini o 'rg an ish
va ularga y a k k a tartib d a yondashishni am alga oshirish tobora k atta aham iyat kasb 
etm oqda. H ozirgi k unda y osh avlodni har tom onlam a kam ol toptirish vazifalarini 
bajarish uchun o ta -o n a la r va bolalarga m aktabdan tashqari q o 'sh im c h a vositalarni 
tanlash b o 'y ic h a keng im k o n iy atlar tu g 'ilm o q d a . H ar bir bola to 'g a ra k la rd a va 
sek siy alard a sh u g ‘ullanishi m um kin. B olalarni kam ol toptirish im koniyati ham m a 
bolalar uchun bir x ild a ro 'y o b g a chiqm aydi. B ir bola aviam odel to 'g arag id a, 
ikkinchi b o la yosh tab iatsh u n o slar sek siy asid a va uchinchi bola m usiqa bilan 
sh u g 'u lla n a d i. 
T abiiyki, 
ana 
shunday 
m a sh g 'u lo tla r 
bolalarning 
individual 
xu su siy atlari v a m ayllariga har xil ta ’sir k o 'rsatad i. Bir oiladagi bola kichikligidan 
m u staq illik k a, intizom lilikka. m ehnat qilish g a odatlanadi. B o sh q a oiladagi bola 
erkatoy b o 'lib , k attalarning m aslahati. b u y ru g 'i yoki y o rd am isiz o 'z ic h a biror ish 
qilishni xohlam aydi. U chinchi oiladagi bola esa o 'z holiga tashlab q o 'y ilib , uning 
ta rb iy alan ish id a k o ‘p narsa o 'z i d o 'stla sh g a n bolalar g u ru h ig a b o g 'liq b o 'la d i.O ila
tarb iy asin in g turli sharoiti, albatta. ju d a katta individual tafo v u tlarg a olib boradi. 
B ilim larning p u x talig ig a quyidagi y o 'lla r bilan erishish m um kin:
1. E slab q o lish g a o 'rg a tis h bilan. O 'q u v c h ila r k o 'p narsalarni eslab qolishni 
o 'rg a n ish la ri kerak. B un in g u chun o 'q itu v c h i ularni doim o eslab qolishga 
y o 'n a ltirish i, m aktabda, k o 'c h a d a , u y larid a k u zatish g a va eslab qolganlarini gapirib 
b erish g a m ajb u r etishi lozim . B unda o 'q itu v c h in in g nazorati ju d a m uhim dir. A gar u 
m aterialni chorshanba kunigacha y o dlashni aytsa-yu, uni ju m a kuni so 'ra sa , 
m aterialn in g y arm idan k o 'p i unutilgan b o 'lish i m um kin. O 'q itu v c h in in g tushunarli
53

---

shakl v a m etodlari uzoq vaqtgacha. hatto um r b o 'y i eslab qolishga ham o 'rg a tish i 
zarur.
2. K uchli taassurot qoldirgan n arsalar xotirada saqlanadi. Y axshi yoki yom on ta 's ir
k o 'rsatm ay d ig an , saviyasiz, bir y o 'sin d a g i m ateriallar esda qolm aydi.
3. B adiiy abadiyotning yaxshi nam unalaridan keltiriIgan parchalar, m aqollar, 
topishm oqlar, hikm atli s o 'z la r xotirada m ustahkam saqlanadi.
T a ’lim ning m uvaffaqiyatliligi o 'q itis h jaray o n id a didaktik p rin sip lar q an ch alik
am alga oshirilishiga, ularning o 'z a ro ta ’siri, ulardan qanday foyd alan ish ig a 
b o g 'Iiq d ir. B inobarin, o 'z - o 'z id a n ayonki, ilm iylik, tizim lilik, k o 'rsa tm a lilik
prinsiplariga, um um an. pedagogika tav siy a etgan p rinsiplar m ajm uyiga rioya qilm ay 
bilim larning puxtaligiga erishish m um kin em as.