O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Hujayraga  gormonn'mg  ta ’sir  etish  mexanizmi.
  H ujayraga  gorm onlarning 
ta ’siri, odatda, u ch ta m exanizm dan biri orqali am alga oshadi: a) hujayrada m oddalar 
tarqalishining o ‘zgarishi; b ) oqsil hujayralarining kim yoviy m odifikatsiyasi; d) oqsil 
sintezida induksiya y o k i repressiya jarayonlari.
K eyinchalik bu birlam chi effektlar, hujayralardagi regulyator oqsillar m iqdorim  
va ulam ing faolligini o ‘zgartiradi. B undan tashqari, ferm entativ jarayonlar tezligini 
ham  oshiradi. O x ir-o q ib at gorm onal signalga to ‘qim alarda fiziologik jav o b  vujudga 
keladi. Gorm on ta ’sirida hujayrada m oddalam ing tarqalish (kompartmentalizatsiyasi) 
mexanizmi m uhim  o ‘rin egallaydi, u  hujayra m em branasida ionlar o‘tkazuvchanligini 
o ‘zgartirishi  bilan   n a m o y o n   b o ‘ladi.  Ion  kanallarining  ishini  neyrom ediatorlar 
tom onidan  b o sh q a ra d i,  b u la r hujayra m em branasining ichiga kirib boruvchi,  oli-
158
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

g om er oqsil kom plekslaridir.  B unday oligom er tu zilm alam ing xususiyati shundaki, 
u larion kanaliningm axsusjoylarigabirikib, kanalningochilishi vayopilishini amalga 
oshiradi. Oqsilli gorm onlar, prostoglandinlar, k atexolam inlam ing ta ’siri ikkiiamchi 
tashuvchilar yordam ida  am alga  oshadi.  Ikkiiam chi  ta sh u v ch ilarg a  siklik A M F (s 
A M F), siklik G M FQGM F), inozitol  1,4,5-uchfosfat Sa2+ ionlari m isol b o ‘la oladi.
Hu/ayra tashqi  yu zatl 
Membrana 
Hujayra ichi
48-rasm. 
G orm onlar ta ’s irm e x a n lz m i (G . 
Musalov 
v a T . S u la k v ilid z e Ia rb o ‘yicha, 
1980).
Ichki sekretstya beziariningfaoliyatlarini tekshirish usuliari.
  Ichki sekretsiya 
bezlarining faoliyatini eksperim ental v a klinik usullar y ordam ida o ‘rganiladi, quyida 
ulardan eng muhimlari keltirilgan.
1.  Ichki sekretsiya bezi q ism an yoki butunlay olib tash lan g an d a, (ekstirpatsiya) 
y u z a g a   ch iq ad ig a n   o q ib a tla m i  o ‘rg an ish .  B e z  o lib   ta s h la n g a n d a ,  k om pieks 
o ‘z garishlar  yuzaga  chiqadi  v a   b u   o ‘z g arish lar  o lib   ta sh la n g a n   bezd an   ishlab 
chiqariladigan  gorm onlar  faoliyati  bilan  b o g ‘liq  boMadi.  M asalan,  I.  M ering  va 
M inkovskiylaroshqozon osti b ez in in g  ham  endokrin v azifasi m avjudligini itlarda 
o ‘tk azilg an   tajrib alarid a  isb o tla d ila r,  itlard a  bu   b e z n i  o lib   ta sh la sh ,  o ldiniga 
giperglikm iya va gulyukozuriyaga o lib keldi, s o ‘n g ra o p era tsiy a d an  2 - 3  haftadan 
so ‘n g  o g ‘ir qandli diyabet kasalligi belgilari bilan oMganlar.
2. Jarrohlik operatsiyalarining m urakkabligi ham da hayvonlam i o g ‘ir jarohatlarga
159
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

olib  kelishini  in o b a tg a   o lib ,  b iro r  e n d o k rin   bezdan  olingan  ekstrak tlam i  yoki 
kim yoviy jih a td a n  to z a  g orm onlam i norm al h ayvonlarga yuborish yoki o ‘sha b ez 
to ‘qim asini o rg an iz m g a k o ‘chirib o ‘tkazish.
3.  B irorta e n d o k rin  bezi zararlangan y oki olib tashlangan organizm ga ikkinchi 
sog‘lom organizm ni ulash. Bunda bezni o lib tash lash  oqibatlarini ikkinchi so g ‘lorn 
organizm   b e z id a n   c h iq ay o tg a n   g o rm o n la r  h iso b ig a  kom pensatsiya  ja ra y o n lari 
o‘rganiladi.
4.  B ezga kiru v ch i va bezdan chiquvchi qonning fiziologik faolligini taqqoslash.
5.  Q o n d a  v a   siy d ik d a   gorm onning  m iqdorini  b iologik  va kim yoviy  usullar 
bilan aniqlash.
6.  G o rm o n la m in g   b io sin te z   m ex anizm ini  radioaktiv  izotoplar  y ordam ida 
o ‘rganish.
7.  G orm onlam i su n ’iy y o ‘l bilan sintezqilish vakim yoviytuzilishini o ‘rganish.
8.  B iror  e n d o k rin   bezi  sust  yoki  o rtiq ch a  ishlaydigan  bem orlam i  va  ulam i 
davolash m a q sa d id a  q ilin g an  operatsiyalar oqibatlarini tekshirish.
G o rm o n n in g   k im y o v iy   tuzilishi  m a ’lum   b o ‘lsa,  m iqdori  o g ‘irlik  b irlig id a 
ko'rsatiladi. G orm onning kimyoviy tuzilishi nom a’lum bo* Isa, miqdori shartli biologik 
birliklarda ifodalanadi. B ir biologik birlik deb, m a’lum hayvondam axsus fiziologik 
o lzgarishlar h osil q ilish  uchun zarur boMgan gorm on m iqdorigaaytiladi.
G ipofiz.  G ip o fiz   uch:  oldingi  (adenogipofiz),  orqa  (neyrogipofiz)  va  oraliq 
b o la k la rd a n  tu z iig a n  m urakkab bezdir.