O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

G onadotrop  gormonlar y o k i  gonadotropinlar.
  A d e n o g ip o fiz d a   ikki  xil 
gonadotrop gorm onlar ishlab chiqariladi. B ular follikulostimullovchi v a  lyuteinlovchi 
gorm onlardir.
F o llik u lo s tim u llo v c h i  g o rm o n   u r g ‘o c h i  hayvon  tu x u m d o n id a  follik u ln in g  
rivojlanishini  v a   uni  G ra af hujayrasiga aylanishini  ta’minlaydi, erkak  hayvonda esa 
urug‘dondagi  sperm atogen  naychalar  rivojlanishini,  sperm atogenezni  va  prostata 
bezining  rivojlanishini  tezlashtiradi.  Lyuteinlovchi  gormon  ta ’sirida  tuxum donda 
ovulyatsiyaning ro ‘y  berishi vayorilgan G raafhujayrasi o ‘m ida sanq tanahosil boMishi 
tezlash ad i.  V o y a g a   yetm agan  h ay v o n la r  organizm iga  gonadotrop  gorm onlarini 
muntazam  ravishda yuborilib turilsa, ulam ingtezroq voyaga yetishi, jinsiy a ’zolarining 
kattalashuvi v a  ikkilamchi jinsiy belgilam ing barvaqt yuzaga chiqishi kuzatiladi. Bundan 
anglashiladiki, ushbu gorm onlar jin siy  b e z la r faoliyatiga ta’sir etadi.
G onadotrop gorm onlam ing ajralib chiqishi intensivligi jinsiy a ’ loqaning reflektor 
t a ’s irig a ,  u r u g ‘d o n   v a   tu x u m d o n   j i n s i y   g o rm o n la rin in g   g u m o ra l  t a ’s irig a , 
shuningdek, ta sh q i m u h itn in g tu rli o m illa rig a  bog‘liq boMadi.
G onadotropinlar sekretsiyasi gipotalam usninggonadoliberini orqali idora etiladi. 
B undan  ta sh q a ri,  m anfiy  qaytar  bogM anish  m exanizm i  ham   bu   gorm onlam ing 
sekretsiyasida m uhim  aham iyatga ega. Q o n d a  testosteron k o ‘paysa, LG sekretsiyasi 
kam ayadi.  Q o n d a   E stenrogen va  p ro g e ste ro n   gorm onlari  konsentratsiyasi  oshsa, 
bu  ikkala g o rm o n n in g  sekretsiyasi k am ay ad i.
Somatotrop gormon yoki o ‘sish gormoni.
  0 ‘sish  gorm oni  org an izm d a o ‘sish 
va jis m o n iy  riv o jla n ish  ja ra y o n larig a t a ’s ir etadi.  Bu gorm onning n ish o n -a’zolari 
b o ‘ lib  su y a k   h is o b la n a d i.  B u n d a n   ta s h q a r i,  b irik tiru v c h i  to ‘q im a la rg a   boy: 
m uskullar, p ay lar va ichki a ’zolarga ham  o ‘z  ta ’sirini ko‘rsatadi. 0 ‘sish jarayonining 
stim ulyatsiyasi, som atotrop g o rm o n in in g  anabolik ta ’siri tufayli ro ‘y obga chiqadi. 
A nabolik ta ’s ir hujayra ichiga am inokislotalar kirishini kuchayishi, oqsil v a nuklein 
k islo talar b io sin tez in in g  kuchayishi  b ila n   nam oyon boMadi.  Shu ja ra y o n la r bilan 
b ir q ato rd a o q sil parchalanishi b ilan  b o g ‘liq reaksiyalar torm ozlanadi. S om atotro­
pin  o rg an iz m g a  kiritilg an d a y o g ‘  d e p o la rid a n   yog‘  chiqishi  kuchayib,  organizm  
asosiy en e rg iy a  m anbayi sifatida y o g ‘la rd a n  k o ‘proq foydalanadi.  S hu m unosabat 
b ilan   so m a to tro p   g orm onning  m a ’lum   m iqdori  energetik  s a rf boMishdan  qutilib 
qoladi, n atija d a oqsillam ing katobolizm  tezlig i sekinlashadi. O rganizm ning bunday 
holatid a  o q silla m in g   biosintezi  uni  p archalanishidan  ustunroq  b o ‘lib  qoladi  va 
org an izm d a m u sb a t az o t m uvozanati k u za tilad i. Som atotropinning anabolik t a ’siri 
natijasid a o ste o b la stla r faolligi ortadi, h am d a  suyakda oqsilli m a tritsalam ing hosil 
boM ishi  s tim u ila n a d i.  B u la rd a n   ta s h q a r i,  bu  g o rm o n   su y a k   t o ‘q im a sin in g  
m in eralizatsiy asin i  kuchaytiradi,  n a tija d a   organizm da  kalsiy  va  fo sfo r  k o ‘proq 
ushlanib qoladi. Y uqoridagi fikrlarga aso slan ib  aytamizki, som atotropin organizm da 
suyak va  to g ‘ay  to ‘q im a la m in g  hosil  boM ishini kuchaytiradi,  biroq  bu   gorm onni 
la b o r a to r iy a   s h a r o it id a ,  o r g a n iz m d a n   ta s h q a rid a ,  h u ja y r a la r   k u ltu ra s ig a  
yu b o rilg an d a,  u la m in g   o ‘sishi  aytarli  sezilm aydi.  S hunga asoslanib,  bu  gorm on 
to ‘q im alarga b ev o sita ta ’sir k o ‘rsatm aydi, d eg an  fikrlar paydo boMadi. O rganizm ga 
tu sh g a n   s o m a to tro p in   ta ’sirid a   m a x su s  ta sh u v ch ilar  h osil  b o ‘ladi.  B u lam in g
162
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b ev o sita  to 'q im a larg a  ta ’siri  n a tija sid a   an a b o lik   effekt  y u za g a  c h iq ad i.  B unday 
hosilalam i« so m ato m ed in » lard eb atad ilar. H ozirda ulardan 4 lasi m a ’lum . U lam ing 
barch asi  o qsil tabiatli  b o ‘lib, so m a to tro p   go rm o n i ta 's irid a  jig a rd a   h o sil b o ‘ladi. 
Som atotropin uglevodlar alm ashinuviga h am  kuchli ta ’sir ko‘rsatadi. B u gorm onning 
ta ’siri n atijasid a plazm ad ag lu k o za m iq d o ri o rtib  ketadi. Bu effek tn in g  m exanizm i 
q u y id a g ich a  tushuntiriladi.  B irin c h i  n a v b a td a ,  g lukoza  en e rg e tik   m a q sad lard a 
foydalanilm aydi, yuqorida aytilganidek, b u  sharoitda energiya m anbayi b o ‘lib faqat 
y o g ‘la r x izm at qiladi.  Bundan ta sh q a ri,  u sh b u  gorm on  g iu k o zan in g  to ‘q im alarga 
utilizatsiyasini ham tormozlaydi, h am da insulin ta ’siriga sezuvchanligini pasaytiradi. 
S om atotrop gorm oni ta’sirida in su lin az a ferm enti faolligi oshadi.  B un d an  tashqari, 
so m atotropin  a-hujayralarga  t a ’s ir e tib ,  insulin  sekretsiyasini  h am   kuchaytiradi. 
B ulam ing barchasi gipofizar d ia b etg a o lib  kelishi mumkin.
0 ‘sish gorm onining sekretsiyasi  g ip o ta la m u sn i som atoliberin  v a  sam atostatin 
gorm onlari tom onidan id o rae tila d i. 0 ‘sish  g orm onining sekretsiyasini o rtishi qon 
p lazm asida glukoza va y o g ' k islotalari m iq d o ri p asayib ketganda kuzatiladi.
0 ‘sish gorm oni yoshlikdan y e ta rli ish la b  chiqarilm aganda, b o la la m in g  o ‘sishi 
keskin ravishda to ‘xtaydi, odam um rb o d  p ak a n a bo ‘lib qoladi (g ip o fizar pakanalik). 
G o ‘d aklik  davrida o ‘sish  gorm oni  h ad d a n   tashqari  k o ‘p   ishlansa,  g ig a n tiz m   avj 
oladi, b unda odam ning b o 'y i 2 4 0 - 2 5 0  sm  g a, vazni  150 kg g a  y etadi.
V o y a g a   y etgan  odam da  o ‘s is h   g o rm o n i  o rtiq c h a   ish lan sa ,  b o ‘y  um um an 
o ‘sm aydi, chunki o ‘sib boMgan, a m m o  g av d a n in g  o ‘sish q o biliyatini sa q lab  qolgan 
a ’zolari:  q o ‘l-oyoq  barm oqlari  va p a n ja la ri,  burun  va pastki j a g ‘,  til,  k o ‘k rak  va 
q’orin b o ‘sh lig ‘ idagi a ’zolar o‘sad i. B u  k a sa llik  akrom egaiiya d eb  atala d i.