O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

nerv tizimiadaptatsion-trofikfunksiyani
 o'taydi, degan 
nazariyasi  an a  sh u   fak tlam in g   y ig ‘in d isig a  asoslanadi.  Bu  nazariyaga  muvofiq, 
sim patik  n e rv   tizim i  m o d d a  alm ashinuvini  gavdadagi  b archa a ’zo  va  to ‘qim alar 
tro fik asin i  v a   q o ‘z g ‘aluvchanligini  boshqaradi.  A daptatsion-trofik  fiinksiyaning 
biologik aham iyati shuki, u organizm ning faoliyatiga muayyan ravishda sozianishini 
ta’m inlaydi.
146
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

V eg etativ  fu n k siy a la rn i b o sh q a ru v c h i m a r k a z la r  va vegetativ re fle k s la r.
Vegetativ reflekslar.
  Vegetativ reflekslar k o ‘p g in a reflektor reaksiyalam i y u z a g a  
chiqishida  avtonom   nerv  tizim ining  ney ro n lari  qatnashadi.  E k ste ro retsep to rla r 
ta’sirlanganda ham, interoretseptorlarta'sirlangandaham  vegetativ reflekslar y u z a g a  
chiqadi. Bu reflekslarda impulslar markaziy nerv tizim idan periferik a ’zolaiga sim patik 
yoki parasim patik nervlar orqali o ‘tadi.
Vegetativ reflekslarjuda ko‘p. Tibbiyot am aliyotida vissero-visseral, vissero-kutan 
va  kutan-vissero  reflekslaming  ahamiyati  katta.  T a ’sirlanganda  reflekslam i y u z a g a  
chiqaradigan  retseptorlam ing  va  oxirgi  reaksiyani  vujudga  kelishida  qatnashuvchi 
effektorlar (ishlovchi a’zolar)ningjoylashishiga qarab bu reflekslar bir-biridan farq qiladi.
V isse ro -v isse ra l  re flek slar  ichki  a ’z o la rd a g i  re tse p to rla m in g   ta ’s irla n is h i 
n a tija sid a   v u ju d g a   kelad ig an   v a   ichki  a ’z o la r   fa o liy atin in g   o ‘z g a rish i  b ila n  
tugaydigan reaksiyalardir. A orta k arotid sinus y o k i o ‘p ka tom irlardagi b o sim n in g  
ortishi  yoki  kam ayishi  n atijasida  yurak  fao liy ati,  to m irlar  tonusi,  ta lo q q a   q o n  
toMishining  reflek to r  o ‘zgarishlari;  q o rin   b o ‘s h lig ‘idagi  a ’zo lar  ta ’sirla n g a n d a  
yurakning refleks yo ‘li bilan to‘xtab qolishi; q o v u q  ichidagi bosim oshganda q o v u q  
silliq   m u s k u lla rin in g   re flek s  y o ‘li  b ila n   q is q a ris h i  v a   q o v u q   s f in k te rin in g  
b o'shashuvi  va b oshqa ko ‘p  reflekslar v issero -v isseral reflekslarga kiradi.
Vissero-kutan reflekslar shundan iboratki, ichki a ’zolar ta ’sir etganda g av d an in g  
chekli q ism larida ter ajralishi, tem in g  elektr q arsh ilig i (elektr o ‘tkazu v ch an lig i) v a  
te r sezuvchanligi  o ‘zgaradi.  M asalan,  ichki  a ’z o la m in g   zararlanishiga  a lo q a d o r 
b o ‘lgan b a ’zi b ir kasalliklarda term ing m uayyan qism laridagi sezuvchanligi o sh a d i 
va elektr qarshiligi kam ayadi. Q aysi a ’zoning zararlanishiga qarab, terining b u n d a y  
qism lari topograflyasi har xil bo ‘ladi.
K u ta n -v is s e ra l  r e f le k s la r  sh u n d a n   ib o r a tk i,  te rin in g   m u a y y an   q is m la r i 
ta ’sirlanganda  tom ir reaksiyalari  r o ‘y   beradi  v a   m uayyan  ichki  a ’zo la r  fao liy ati 
o ‘zgaradi. B a ’zi shifobaxsh m uolajalar, m asalan, ichki a ’zo lar og ‘riganda te rin in g  
m a’lum  b ir qism ini  isitish yoki  sovitish sh u n g a asoslangan.
A m aliy tib b iy o td a avtonom  n erv  tiz im in in g  h o la ti h aq id a flk r y u ritish  u c h u n  
b ir   q a n c h a   v e g e ta tiv   r e f ie k s la r d a n   f o y d a l a n i l a d i   (
vegetativ  fu n k s io n a l 
sinamalar).
  B u larg a 
Ashnerning ko ‘z-yurak refleksi
 (k o ‘z s o q q a la rig a  b a r m o q  
b o s ilg a n d a   y u ra k   u ris h in in g   q is q a   v a q t  s iy r a k la n is h i) , 
nafas  olish-yurak 
refleksi,
  y o k i 
nafas  aritm iyasi
  ( n a v b a td a g i  n a fa s   o lis h d a n   o ld in ,  n a f a s  
c h iq a rish   o x ir id a  y u ra k  u rish in in g  s iy r a k la n is h i),