O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

vaqida 
qo'shilish
 hodisasi  h am   ravshan k o 'rin a d i.  Y akka  stim ul, harto ta ’sir kuchi  katta
136
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

boM ganda ham , effekt berm aydi (a v to n o m  nerv tizim ining ney ro n lari v a  m arkaziy 
nerv tizim ining k o ‘pgina neyronlari y a k k a  stim ullar ta ’sirida q o ‘z g ‘a!a o lm aydi, bu 
xususiyatni 
iterativlik
 deb atashadi). B u n g a  qaram a-qarshi oMaroq, p reg a n g lio n ar 
tolalam ing ritm ik stimullar bilan ta ’sirlanishiga javoban, postganglionar neyronlarda 
q o ‘z g ‘alish ja ra y o n i kelib chiqadi, ch u n k i q o ‘z g ‘atuvchi postsin ap tik  p o te n sia lla r 
b ir v aqtda q o ‘shiladi.
N ey ro n lararo  sinapslarda nerv  im p u lslarin in g  bir tom onlam a o ‘tish i, tugunga 
kirituvchi  ayrim   preganglionar  to la la r  ta ’s ir  k o ‘rsatadigan  so h a la m in g   bir-b irin i 
qoplashi, postsinaptik potensiallam ing v aq td a ham  fazoda qo ‘shilishi va okklyuziya 
shuni k o ‘rsatdiki, m arkaziy nerv tiz im id a g i n ey ro n lar va sin a p sla m in g  tu z ilish i va 
x o s s a la r i  q a n d a y   b o 'ls a ,  a v to n o m   n e r v   tiz im id a g i  n e y r o n la r   v a   g a n g liy  
sin ap slarin in g  tuzilishi bilan xossalari  ham  o ‘shanday.
A vtonom  nerv tizimi neyronlarining x arakterli xususiyati shuki, u lard a vujudga 
keladigan im pulslarbirm unchasiyrak ritm li b o 'lib , sekundiga  1 0 -1 5 d a n o sh m a y d i. 
M asalan, to m ir toraytiruvchi nerv to la la ri o rq ali o ‘tadigan im p u lslam in g  m aksim al 
ritm i  k o ‘p in c h a   se k u n d ig a   6 - 8   d a n   o s h m a y d i.  P re g a n g lio n a r   to la la r n in g  
q o ‘zg‘alish la r chastotasi avtonom  n e rv  tiz im in in g  neyronlarida v u ju d g a k eladigan 
tabiiy  im pulslar  chastotasidan  o sh ib   k e tsa ,  sinapslarda  qism an  u sh la n ib   qoladi 
(blo k ad a) va  postganglionar neyron  siy ra k ro q  ritm da q o ‘z g ‘aladi.  S h u n d ay  qilib, 
nerv im pulslarining ritmi o ‘zgartiriladi. S tim ulvatsiyaning sekundiga  100 d an ortiq 
chastotasi  q o ‘z g ‘alishlam ing sin ap s  o rq a li  o ‘tishini  batam om   to ‘x ta tib   (b lo k ad a 
qilib) q o ‘yadi.
A vtonom  nerv tizimining gangliy lari reflektorm arkazlarm i,ya’ni reflek to ry o y lar 
shu gangliy larda tutashadim i? Bu s a v o l k o ‘p  m arta m uhokam a q ilin g an  b o ‘Isa-da, 
hanuzuzil-kesil oydinlashtirilgani y o ‘q . B a’zi a ’zolardagi nerv chigallarida, jum ladan 
m e’d a va ichakdagi Auerbax chigalida tu z ilish i bilan bir-biridan farq  q ila d ig a n  va 
o ‘zaro birikadigan ikki xil nerv hujayralari borligi (bu hujayralami A. S. D ogel topgan) 
avtonom   nerv  tizim ining  gangliy  v a   c h ig a lla rid a   reflektor y o y la rin in g   tutashuvi 
mumkinligini k o ‘rsatadi. Ammo avtonom  n erv  tizimining tugunlarida retseptorlardan 
q o ‘z g ‘a lish   o lib   keluvchi  va  im p u ls la rn i  sh u   yerd ay o q   e f fe k to r  n e y ro n  larg a 
o ‘tkazuvchi retseptor neyronlar b o rlig in i k o 'rsa ta d ig a n  yetarlicha ish o n a rli d alilla r 
keltirilgani y o ‘q.
Aksonrefiekslar.
  V eg e tativ   n e r v la r   t a ’sirla n g a n d a  
aksonrefiekslar
  y o k i 
psevdoreßekslar
 degan  g ‘alati  re a k siy a la r q a y t  qilingan.  U lam in g   reflek slard an  
farqi shuki, aksonreflekslardan q o ‘z g ‘a lish  retsep to r neyrondan e ffe k to r ney ro n g a 
o ‘tm a y d i.  P r e g a n g li o n a r   y o k i  p o s t g a n g l i o n a r   n e y r o n la r n i n g   a k s o n l a r i  
tarm oqlanganda  b ir  tarm og‘i  b ir  a ’z o g a   y o k i  a ’zoning  b ir q ism ig a  in n erv atsiy a 
b e rib ,  ik k in c h i  ta rm o g 'i  b o sh q a   a ’z o n i  y o k i  sh u   a ’z o n in g   b o s h q a   q is m in i 
in n e rv a tsiy a la sa,  aksonrefiekslar  k e lib   c h iq ish i  m um kin.  A k so n n in g   sh u n d a y  
tarm oqlanishi  tufayli  bir  tarm oqning  t a ’sirla n ish i  natijasida  q o ‘z g ‘a lish   ikkinchi 
ta rm o q q a   ham   yoyilishi,  shunga  k o ‘r a   t a ’s ir jo y id a n   u zo q d a g i  a ’z o   rea k siy a  
k o ‘rsatishi mumkin.
A k so n -re fle k sn in g k la ssik m iso lin i o ‘tgan asm ing 70-yillaridaN . M . Sokovnin
137
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

q o v   innervatsiyasini  o ‘rg anib  ta sv irlag a n   edi. Ichaktutqichning pastki  tugunidan 
q o v u q q a  b oruvchi b ir qo rin  n erv in in g  m arkaziy uchiga ta ’sir etilsa, q ovuq refleks 
y o ‘li b ila n  qisqarishini Sokovnin kuzatgan. Q o‘zg‘alish ikkinchi q orin nervi orqali 
q o v u q q a  o ‘tishi  oqibatida rea k siy a  kelib  chiqadi.  B ir tom ondagi qo rin   nervining 
m a rk a z iy   u chiga  ta ’sir  etilsa,  ichaktutqichning  pastki  tugunining  m arkaziy  nerv 
tiz im ig a  bogMovchi  p reg a n g lio n ar  to la la r  qirqib  qo ‘yilgan  ta q d ird a  ham   qovuq 
q isq a ra v erad i.  B u  holda  m ark aziy  n erv   tizim i orqali  boMadigan  odatdagi  refleks 
y u z a g a  chiqm aydi, balki  qirq ilg an  q o rin   nervidan  ichaktutqichning pastki  tuguni 
o rq ali ikkinchi (qirqilm agan) q o rin  nerviga va undan keyin qovuqqa nerv impulslari 
o ‘tadi.
P reganglionar tolaning tarm oqlanishi tufayli q o ‘zg‘alishning b ir qorin nervidan 
ik k in ch i  qo rin   nerviga o ‘tishini  L en g li  va  boshqalam ing tad q iq o tlari  tushuntirib 
b e rd i.  Q o rin   n erv i  s h o x c h a la rin in g   k o ‘pchilik  qism i  ic h a k tu tq ic h n in g   pastki 
tu g u n id a g i ganglioz h u jay ralard a tu g ay d i; shu tarm oqlardan b ir q ism i esa tugunda 
uzilm ay, qorin nervining tarkibida kelib, ichaktutqichdan periferiyada qovuq asosida 
y o tg a n  g an g lio z  hujayralarda tug ay d i. Q irqilgan qorin nervining m arkaziy uchiga 
ta ’s ir  e tilg a n d a   shu  nerv  ta rk ib id a   keluvchi  preganglionar  to la la r  q o ‘z g ‘aladi. 
Q o ‘z g ‘a l is h   o ‘s h a   to l a l a r n i n g   ta r m o q la n g a n   j o y ig a c h a   b o r a d i,  s o ‘n g ra  
ic h ak tu tq ich n in g   pastki  tu g u n id ag i  ganglioz  hujayralarga kiradi  v a   b u  tugundan 
ikkinchi qorin nervining tolalari orqali qovuqqa tarqaladi. P reganglionar tolalarning 
aham iyati shu bilan isbot etiladiki, preganglionar tolalar qirqib q o ‘yilganda ayniydi, 
sh u   q irq ish d a n   8 -1 0   kun  q irq ilg a n  q o rin   nervining m arkaziy  uchiga ta ’sir etilsa, 
ikkinchi q o rin  nervi butun tu rish ig a qaram ay, ta’sir qovuqqa yetib borm aydi. Xuddi 
s h u n in g d e k ,  p re g a n g lio n a r  n e y ro n   sn ap slarid a  q o ‘z g ‘alish   o ‘tish in i  to ‘xtatib 
q o ‘y ad ig an  nikotin nerv tuguniga burilgandan keyin ham , qorin nervining markaziy 
u ch ig a  t a ’sir etish natija b erm aydi.
V e g e ta tiv   m a r k a z la r  to n u s i.  A vtonom   nerv tizim ining k o ‘p gin a  markazlari 
m uttasil tonus holatida b o ‘ladi, u lard an  innervatsiyalanidigan a ’zo lar q o ‘zg‘atuvchi 
y o k i  torm o zlo v ch i  im pulslam i  sh u n g a   k o ‘ra uzluksiz olib  turadi.  Ugari  k o ‘zdan 
k e c h irilg a n   ikki  m isol  bilan tu sh u n tiray lik .  Itning  ikkala say y o r  nervi  b o ‘ynidan 
q irq ib   q o ‘yilsa,  yurak  qisq a rish la ri  tezlashadi,  chunki  sayyor  n erv lam in g   tonus 
ho latid ag i yadrolari yurakka d oim o k o ‘rsatadigan torm ozlovchi ta ’sirini shu nervlar 
q irq ib  q o ‘yilgandan keyin k o ‘rsatm ay d i. Q uyonning b ir tom ondagi sim patik nervi 
b o ‘y nidan qirqib qo ‘yilsa, shu n erv  qirqilgan tomondagi quloq tom irlari kengayadi, 
c h u n k i  to m irlar  v azokonstriktor  ton u sd an   mahrum  b o ‘ladi.  Q irq ilg an   nervning 
periferik uchiga sekundiga  1-2 stim ul bilan ritmik ta’sir etilsa, yurak qisqarishlarining 
sa y y o r n erv la r qirqib q o ‘y ilg u n c h a m av ju d  bo‘lgan ritmi yoki q u lo q  tom irlarining 
sim p a tik  nerv butun vaqtidagi to ra y ish   darajasi tiklanadi.
V e g e ta t iv   m a rk a z la r g a   ic h k i  a ’ z o la rn in g   r e ts e p to r la r id a n   v a   q ism an  
ek stero retse p to rlard an   afferen t  n erv   im pulslari  kelib turishi,  shuningdek,  qon  va 
lik v o rd a g i kim yoviy m o d d a la m in g  t a ’sir etishi tufayli vegetativ m arkazlar tonusi 
saqlanadi.  M asalan, sayyor nerv y adro sin in g  nerv hujayralaridan yurakka impulslar 
k e l i b   tu r a d i ,  b ir in c h id a n   s h u   n e rv   h u ja y ra la r ig a   a r t e r i y a l a r   d e v o rin in g
¡38
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b aro re tse p to rla rid a n   keluvchi  n erv   im p u lslari,  ik k in c h id a n ,  gum oral  o m illa r 
(adrenalin, kalsiy) m azkur hujayralar tonusini sa q lab  tu rad i.
A vtonom  nerv tizim i to la la rin in g  xossalari. V egetativ nerv yoMlarining somatik 
nerv y o 'llaridan farq qiladigan m orfologik xususiyatlari shuki, ular ikki neyrondan 
tuzilgan,  nerv y o ‘li  nerv tugunlarida uziladi,  av to n o m   n erv   tizim idan  g ‘uj  b o ‘lib 
chiqadi, periferiyada segm entar tip d a taqsim lanm aydi  v a  d iam etri kichik b o 'la d i. 
Preganglionar to lalar V tipga kiradi; diam etri 2 - 3 ,5   v a  b a ’zan  5