O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

farmakologik  usul
  shundan  iboratki,  hayvonning  qon- 
to m irig a  
nikotin
 eritm asi y u b o rila d i yoki tekshirilayotgan v eg etativ  y o ‘lning biror 
q ism ig a   shu  eritm a  surilad i.  N ik o tin   ta ’sir  eta  boshlagan  p ay td a   vegetativ  nerv 
y o 'lla rin in g  n eyronlararo sin a p sla rin i q o ‘z g ‘atadi, so ‘n gra esa falaj  q ilib qo  yadi.
134
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

N e rv   g a n g liy si  n ik o tin d a n   z a h a rla n is h i  s a b a b li,  s h u   g a n g liy d a   u z ila d ig a n  
p reganglionar tolaning ta ’sirlanishi  undan in n e rv a tsiy a la n ad ig a n   periferik a ’z o g a 
ta ’sir o ‘tkazm ay q o ‘yadi. N ikotindan zaharlanm agan b o sh q a biror gangliyda uzilgan 
v a  nikotin  surilgan  nerv  tugunida  uzilm ay  o ‘ta d ig a n   p reg an g lio n ar  tolaga  ta ’sir 
etish natijasida ta ’sirlanuvchi  n erv  uchun odatdagi  e ffe k t  kelib chiqadi.
V egetativ nerv tolalarining u zilganjoylari m orfo lo g ik  va farm akologik usullam i 
tatbiq  etib,  m untazam   tekshirishda  aniqlangan.  V e g e ta tiv   n ervlar m arkaziy  nerv 
tizim idan  chiqqach,  y o ‘lda  nerv  tolasi  faqat  b ir jo y d a n   uziladi,  y a ’ni  periferik 
n e y ro n !a ro ‘rtasida faqat bitta sin ap s b o ‘ladi. A v to n o m  n erv  tizim ining nerv tolasi 
b ir necha periferik nerv gangiiysidan ketm a-ket o ‘tsa, b ir  gangliydan boshqa ham m a 
g a n g liy la rd a  u zilm a sd an   o ‘ta d i,  b ir  g a n g liy d a   e s a   p re g a n g lio n a r  to la   tu g a b , 
postganglionar to la  boshlanadi.
K o ‘ p in c h a  
b i r i n c h i  
p a r a s im p a tik  
n e y r o n n i n g  
a k s o n i 
u n d a n  
in n e rv a tsiy a la n ad ig a n   a ’z o g a  u zilm a y   b o ra d i,  ik k in c h i  n e y ro n   esa  b u tu n la y  
innervatsiyalanadigan a ’zoda b o ‘ladi. Y urakning p arasim p atik  innervatsiyasi m isol 
b o ‘ la  oladi:  birin ch i  neyron  ak so n i  say y o r  n e rv   y a d ro s id a n   (y a ’ni  u zu n ch o q  
m iyadan) boshlanib, yurakka b oradi v a uning d ev o rid a g i ikkinchi neyron tanasida 
tugaydi. Periferik nerv o ‘zanining y o 'lid a  ketm a-ket bogM angan ikki neyron borligi 
vegetativ nervlam ing som atik nervlardan  farq  q ila d ig a n   tip ik  belgisidir.  S om atik 
nerv tolalari m arkaziy nerv tizim idan  chiq ish d a  p e riferiy a d ag i  boron jo y d a   ham  
uzilm ay,  k o ‘ndalang-targ‘il  m uskul  h u jayralarida  tu g a y d i  va  sarkolem m a  o stid a 
oxirgi tarm oqiam i hosil qiladi.
V e g e ta tiv  g a n g liy la r  ( tu g u n la r)  s in fla n is h i.  V eg e tativ  g angliylar (tugunlar) 
joylashishiga qarab um urtqa (vertebral), um urtqadan oldin g i (prevertebral) va a ’zo 
ichidagi (intram ural) gangliylar degan uchta g u ru h g a a jra tilish im u m k in .
Vertebral  gangliylar
  s im p a tik   n e rv   tiz im i g a   m a n s u b   b o ‘lib ,  u m u rtq a  
p o g ‘onasining ikki tom onida yo tad i  va ikkita 
chegara o ‘zanni
 hosil  qiladi (ulam i 
sim patik zanjirlar d eb  ham   yuritishadi).  V ertebral g a n g liy la r o rq a  m iyaga to la la r 
bilan bogMangan, bu to la la r birlashtiruvchi oq va k u lran g  tarm o q iam i hosil q iladi. 
S im patik nerv tizim ining preganglionar tolalari birlash tiru v ch i oq tarm oqlar -  ram i 
c o m m u n ic a n te s   a lb i  o r q a li  tu g u n la r g a   b o r a d i.  P o s tg a n g l io n a r   s im p a tik  
neyronlam ing tolalari tugunlardan  yo  m ustaqil n erv   yoMlari  orqali yoki  sim patik 
n ervlar tarkibida periferik a 'z o la rg a   boradi.  K eyingi  h o ld a  ch eg ara  o ‘z an lam in g  
tugunlaridan birlashtiruvchi  ingichka kulrang ta rm o q ch alar -  ram i com m unicantes 
grisei shaklida som atik nervlarga boradi (ulam ing kulrangi postganglionar sim patik 
tolalardam iyelinpardalaryo‘qligigabog‘liq). Bu to la la m in g y o ‘lini43-rasm dako‘rish 
mumkin.
A ksari sim patik p reganglionar nerv tolalari c h e g a ra  o ‘zan tugunlarida u ziladi; 
bu tolalam ing ozgina qismi chegara o ‘zanda uzilm ay o ‘tib, prevertebral gangliylarda 
uziladi.