O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

FIZIOLOGIK FUNKSIYALARNING GORMONAL
IDORA ETILISHI
A’zolar, to'qim alar va hujayralam ing o'zaro gumoral bogian ish id a 
ularning ba’zilari alohida muhim ahamiyat kasb etadi, chunki ular modda 
almashuviga, a’zo va to'qim alam ing funksiyasiga maxsus ta ’sir etuvchi 
moddalar ishlab chiqaradi. Bu modda gormonlar deb (grekcha «hormon»- 
«qo'zg'atish» so'zidan), ularni ishlab chiqaruvchi a’zolar esa endokrin 
bezlaryoki ichki sekresiya bezlari deb ataladi. Ularning bunday atalishiga 
sabab, ularning ch iq arish y o 'lla ri b o im a y , o 'z i ishlab chiqargan 
moddalami to 'g 'rid a n -to 'g 'ri qonga chiqaradi.
194

---

Ichki sekresiya bezlariga: gipofiz, qalqonsimon bez, qalqonsimon old bezi, 
oshqozon osti bezining Langergans orolchasi, buyrak usti bezi, jinsiy bezlar, 
yoidosh va epifiz bezlari kiradi. Bundan tashqari,, gormonlar ba’zi a’zo va 
to‘qimalar tomonidan ham ishlab chiqariladi (buyrak, hazm qilish trakti).
Gormonlaming bir necha о ‘ ziga xos xususiyatlari bor: -
1. Qonga ajralib chiqqan har bir gormon muayyan a ’zo va uning 
vazifalariga ta ’sir etib, ularda o ‘ziga xos o ‘zgarishiar qiladi.
2. Gormonlar biologik jihatdan faol m oddalar b o iib hisoblanadi. 
Masalan,, 1 g adrenalin 10 mln baqaning ajratib olingan yurak ishini 
kuchaytira oladi.
3. Gormon distant ta ’sir k o 'rs a ta d i/y a ’ni qonga tushgan gormon, 
tegishli a’zolarga borib o ‘zining ta ’sirini ko‘rsatadi.
4. Gorm onlam ing molekulasi birmuncha kichik b o ig an lig i uchun 
hujayra membranasidan va kapillyar endoteliysidan oson o ‘tadi.
5. Gormonlar to ‘qimada bir muncha tez parchalanadi, shunday ekan, 
gormonlar organizmda yetarli miqdorda b o iish i, muayyan bezdan doim 
chiqib turishi zarur.
6. K o‘pgina gorm onlam ing turga oid o ‘ziga xos xossalari y o ‘q. 
Shuning uchun qoramol, cho‘chqa va boshqa hayvonlardan olingan 
preparatlar klinikada keng qo‘ llaniladi.
7. Gormonlar faqat hujayralarda yoki ularning faol tuzilmalarida ro ‘y 
beruvchi jarayonlarga ta ’sir etadi.
Bundan tashqari,, gormonlaming organizmga to ‘rt xildagi ta ’siri ham , 
tafovutlanadi. 1) m etabolitik (m oddalar alm ashinuviga t a ’siri) 2) 
m orfogenetik (o ‘sish, rivojlanishi, shakllanishiga ta ’siri) 3) kinetik 
(muayyan a ’zolar faoliyati bilan b o g iiq ta’sir) 4) korreksiyalovchi (a’zolar 
va to'qim alar faoliyati intensivligiga ta ’siri)
Hozirgi kunga kelib, k o ‘plab gorm onlam ing tuzilishi o ‘rganilgan va 
laboratoriya sharoitida sun’iy y o i bilan olingan. Gormonlar, ularning 
tuzilishidagi umumiylikka, fizik-kimyoviy va fiziologik xossalariga qarab 
3 turga bo iin ad i: 1) steroidli gormonlar. 2) aminokislota hosilalaridan 
tashkil topgan gormonlar. 3) oqsil-peptid birikmali gormonlar.
Steroidli gorm onlar va am inokislota hosilalaridan tashkil topgan 
gormonlarda turga oid о ‘ziga xos xususiyatlari b o im ay d i. Oqsil-peptid 
birikmali gormoni esa turga oid о‘ziga xos xususiyatlami namoyon qiladi. 
Shuning uchun, doimo hayvon organizm idan ajratilgan gormonlarni 
inson organizmiga yuborib boim aydi. Organizmga yuborilgan garmonlar 
yod oqsillarga qarshi, organizmda him oya (immun) reaksiyalar yuzaga 
chiqadi, masalan,, maxsus antitelolar hosil boiishidir. Organizmga bu
195

---

oqsil yana kiradigan bo‘lsa, u bilan antigen-antitelo kompleksini hosil 
qiladi, yana allergiya holatini ham chaqirishi mumkin.
Endokrin bezlarining faoliyati bir necha y o ila r orqali idora etiladi. 
Ulardan birinchisi, gormon qondagi qaysi moddaning faoliyatini idora 
etayotgan b o is a , shu modda bevosita endokrin bezlarining faoliyatiga 
ta ’sir etib, uning ishlash intensivligini o ‘zgartira oladi. M isol tariqasida, 
qalqonsimon oldi bezi faoliyatini k o ‘rib chiqaylik. Agar qonda kalsiy 
konsentratsiyasi ortib ketsa, bu gormondan chiqayotgan paratgormon 
m iqdori kam ayib ketadi, aksincha kalsiy qondagi konsentratsiyasi 
kamayib ketsa, bu gormonning stimulyatsiyasi kuchayadi.