O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

ku lra n g do ‘m boq
sohasi 
ta’sirlanganda yoki yemirilganda m odda almashinuvi turlicha o'zgaradi. 
Kulrang do‘mboq zararlanganda butun gavdani y o g ‘ bosishi va jinsiy 
infantilizm kelib chiqishi mumkin. Hayvonlarning kulrang d o in b o g i 
surunkasiga t a ’sirlanganda, qonda lip id la r k o ‘paygan va aortada 
aterosklerotik o'zgarishlar ro ‘y bergan. M aym unlarda gipotalamusning 
b a ’zi yadrolari bir necha oy ta ’sirlanganda m e’da va o ‘n ikki barmoq 
ichak y arasi p aydo b o ia d i. B u ta jrib a la r tro fik fu n k siy alarn in g
boshqarilishida gipotalamus yadrolarining qatnashuvini k o ‘rsatadi.
G ip o ta la m u s n in g o ld in g i, o ‘rta v a o rq a d a g i y a d ro la ri 
term oregulyatsiyada birgalikda qatnashadi. G ipotalam usi yemirilgan 
hayvon gav d a h aro ra tin i doim o b ir d arajad a saqlay olm ay d ig an
(poykiloterm) b o iib qoladi. Kulrang do‘mboqqa mexanik kuch yoki elektr
189

---

toki bilan ta ’sir etilganda b a ’zan, gavda harorati k o ia rilib , ha deganda 
tushmaydi.
Gipotalam us yadrolariga elektr toki bilan ta ’sir etish murakkab 
gormonal o ‘zgarishlarga sabab b o ia d i. N atijada gipofizning oldingi 
b o ia g id a n adrenokortikotrop, tireotrop v a gonadotrop gorm onlar, 
shuningdek, g ipofizning orqadagi b o ia g id a n gorm o n lar chiqishi 
kuchayadi. G ipofizning oldingi b o ia g id a n gorm onlar chiqishiga 
gipotalam usni qaytar aloqa tarzidagi ta ’siri qondagi shu va boshqa 
gormonlar miqdori bilan idora etiladi. Buni halqasimon o ‘zaro ta ’siming 
quyidagi m isolida k o ‘rsatish mumkin. Gipotalamusga ta ’sir etilganda 
gonadotrop gormon ko ‘proq ishlanib chiqadi, natijada jinsiy bezlam ing 
ichki sekresiyasi kuchayadi. Jinsiy gormonlar konsentratsiyasi oshganda 
esa gipotalam usning gonadotrop gorm on chiqishini q o ‘z g ‘aydigan 
yadrosi tormozlanadi. U rg‘ochi quyonning kulrang do‘m bog‘iga estro­
gen kristali k iritilsa, g ipotalam us gonadotrop gorm on chiqishini 
q o ‘z g ‘amay. E rk ak itla r g ip o tala m u sin in g k u lran g d o ‘m b o g ‘iga 
te sto ste ro n k rista li k iritilsa , g ip o fiz g o n ad o tro p g o rm o n ish lab
chiqarmaydi, natijada moyaklar atrofiyalanadi. Gipotalamusning jinsiy 
gormonlarga nisbatan maxsus sezuvchanligi shu bilan isbot etiladiki, 
gipotalam usga gorm onlar kiritilganda ro ‘y beradigan o ‘zgarishlar 
miyaning boshqa qismlariga gormonlar kiritilganda ro‘y bermaydi.
Gipofizning orqadagi boiagidan gormonlar chiqishini gipotalamusning 
ta’siri ham qaytar a’loqa tarzida qonning osmotik bosimi bilan boshqariladi. 
Gipotalamusning oldingi yadrolari yemirilganda buyraklar ko‘proq siydik 
chiqaradi, bu yadrolar ta ’sirlanganda esa antidiuretik gormon ko‘proq 
chiqishi sababli diurez keskin darajada kamayadi.
Gipotalamusning turli qismlari ta ’sirlanganda ro ‘y beruvchi javob 
reaksiyalarining xususiyati shuki, ularda gavdaning k o ‘pgina a ’zolari 
ishtirok etadi. Bu reaksiyalar kompleks, integrallangan reaksiyalardir. 
Gipotalamus yadrolari umumiy, xulq-atvor reaksiya-larm ing aksarisida 
qatnashadi. Gipotalamus talamusdan, oqim tir yadrodan va retikulyar 
forn iatsiy ad an im p u lslar olib, o vqatga m u n o sab at re a k siy alarid a 
qatnashadi. G ipotalam us yadrolaridan biri — ventrom edial yadro 
ta ’sirlanganda hayvon allaqachonlardan beri berilmay qo'ygan tansiq 
ovqatdan ham voz kechadi, shu yadro yem irilganda esa ovqatni k o ‘proq 
y e y d i. G ip o ta la m u sn in g ik k in c h i -— p a ra v e n trik u ly a r y a d ro si 
t a ’sirlanganda chanqov paydo b o i i b , suvga ehtiyoj oshib ketadi. 
Gipo-talamus jinsiy refleksda va agressiv-himoyalanish reaksiyalarida 
ham qatnashadi. M ushuk gipotalam usining ventrom edial yadrosiga
190

---

nuqtasimon ta ’sir etilsa, agressiv refleks ro ‘y-rost yuzaga chiqadi, bu 
soxta g ‘azab reaksiyasi deb ataladi.
S h u n d ay q ilib , g ip o ta la m u s sim p a tik va p a ra s im p a tik nerv 
s iste m a la rin in g fu n k siy a la rin i v a z n d o k rin b e z la rn in g se k re to r 
funksiyalarini boshqarib, organizmdagi barcha murakkab reaksiyalarining 
v eg etativ kom pooentini ta ’m inlaydi. G ipotalam us faoliyatini o ‘z 
navbatida markaziy nerv tizim ining oliy b o iim la ri — p o ‘stloq ostidagi 
yadrolar, miyacha va katta yarim sharlar po‘stlog‘i nazorat qilib turadi, 
ularga gipotalamus bevosita nerv y o ila ri orqali ham, m iya o ‘zanining 
retikulyar formatsiyasi orqali ham bogiangan.