O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

sim patik nerv tizim i adaptatsion-trofikfunksiyani
o ‘taydi, degan nazariyasi ana shu faktlarning y ig in d is ig a asoslanadi. 
Bu nazariyaga m uvofiq, sim patik nerv tizim i m odda alm ashinuvini 
gavdadagi barcha a ’zo va to ‘qim alar trofikasini va q o ‘zg ‘aluvchan- 
ligini boshqaradi. A daptatsion-trofik funksiyaning biologik ahamiyati 
shuki, u organizm ning faoliyatiga m uayyan ravishda sozlanishini 
ta ’minlaydi.
Vegetativ fu n k s ia la r n i b o sh q a ru v c h i m a rka zla r va ve g e ta tiv
reflekslar.
V egetativ reflekslar.
V eg etativ re fle k s la r k o ‘p g in a re fle k to r 
reaksiyalarni yuzaga chiqishida avtonom nerv tizim ining neyronlari 
qatnashadi. Eksteroreseptorlar ta ’sirlanganda ham , interoreseptorlar 
ta ’sirlanganda ham vegetativ reflekslar yuzaga chiqadi. Bu reflekslarda 
im pulslar m arkaziy nerv tizimidan periferik a ’zolarga sim patik yoki 
parasimpatik nervlar orqali o ‘tadi.
Vegetativ reflekslar juda k o ‘p. Tibbiyot amaliyotida vissero-visseral, 
v isse ro -k u ta n va k u ta n -v isse ro re fle k s la m in g a h a m iy a ti k atta. 
Ta’sirlanganda reflekslarni yuzaga chiqaradigan reseptorlaming va oxirgi 
reak siy an i v u ju d g a k e lish id a qatnashuvchi e ffek to rlar (ishlovchi 
a ’zolar)ning joylashishiga qarab bu reflekslar bir-biridan farq qiladi.
V isse ro -v isse ra l re fle k s la r ic h k i a ’zo la rd a g i re se p to rla m in g
ta ’sirlanishi natijasida vujudga keladigan va ichki a ’zolar faoliyatining 
o ‘zgarishi bilan tugaydigan reaksiyalardir. Aorta karotid sinus yoki o ‘pka 
tomirlardagi bosimning ortishi yoki kamayishi natijasida yurak faoliyati, 
tomirlar tonusi, taloqqa qon to iish in in g reflektor o ‘zgarishlari; qorin 
b o 'sh lig id ag i a’zolar ta ’sirlanganda yurakning refleks y o ii bilan to ‘xtab 
qolishi; qovuq ichidagi bosim oshganda qovuq silliq muskullarining 
refleks y o i i bilan qisqarishi va qovuq sfinkterining b o ‘shashuvi va 
boshqa k o ‘p reflekslar vissero-visseral reflekslarga kiradi.
Vissero-kutan reflekslar shundan iboratki, ichki a ’zolar ta ’sir etganda 
gavdaning chekli qismlarida ter ajralishi, tem ing elektr qarshiligi (elektr

---

o ‘tkazuvchanligi) va ter sezuvchanligi o ‘zgaradi. M asalan, ichki 
a ’zolaming zararlanishiga aloqador bo‘lgan ba’zi bir kasalliklarda terining 
muayyan qismlaridagi sezuvchanligi oshadi va elektr qarshiligi kamayadi. 
Q aysi a ’zo n in g z a ra rla n is h ig a q a ra b , te rin in g b u n d ay q ism lari 
topografiyasi har xil b o ‘ladi.
Kutan-visseral reflekslar shundan iboratki, terining muayyan qismlari 
ta’sirlanganda tomir reaksiyalari ro‘y beradi va muayyan ichki a’zolar faoliyati 
o ‘zgaradi. B a’zi shifobaxsh muolajalar, masalan,, ichki a ’zolar og‘riganda 
terming m a iu m bir qismini isitish yoki sovutish shunga asoslangan.
Amaliy tibbiyotda avtonom nerv tizimining holati haqida filer yuritish 
uchun b ir qancha vegetativ reflekslardan foydalaniladi (
vegetativ
funksional sinamalar).
Bularga 
Ashnerning ко ‘z-yurak refleksi
(ko‘z 
s o q q a la rig a b a rm o q b o s ilg a n d a y u ra k u r is h in in g q is q a v a q t 
siy ra k la n ish i), 
nafas o lish -y u ra k refleksi,
yo k i 
n afas a ritm iya si
(navbatdagi nafas olishdan oldin, nafas chiqarish oxirida yurak urishining 
siyraklanishi), 
artostatik reaksiya
(yotgan holatdan tikka turganda yurak 
urishining tezlashuvi va arterial bosim ning k o ‘tarilishi) va boshqa 
reflekslar kiradi.
O rganizm re a ksiya la rid a avtonom nerv tizim in in ig ishtiroki.
Vegetativ nervlarda innervatsiyalangan a ’zolar faoliyatining refleks y o ‘li 
bilan o'zgarishi xulq-atvordagi hamma murakkab aktlar - organizmdagi 
barcha shartsiz va shartli reflektor reaksiyalanishi doimiy bir qismidir. 
Xulq-atvoming turli-tuman aktlari muskullar faoliyatida faol harakatlarda 
namoyon bo‘lib, hamisha ichki a ’zolar, y a ’ni qon aylanishi, nafas olish, 
ovqat hazm qilish, chiqish, ichki sekresiya a ’zolari funksiyasining 
o ‘zgarishi bilan davom etadi.
Yuqorida aytilgan a ’zolar funksiyasining o ‘zgarishi tufayli muskullar 
uzoq vaqt, maksimal darajada samarali ishlay oladi. M uskullar qonni 
k o ‘p olib, ularda modda almashinuvi kuchaygandagina shunda yaxshi 
ishlay oladi. Darhaqiqat, har qanday m uskul ishiga yurak tezroq urib 
qisqarish kuchi oshadi, turli a ’zolardan o ‘tuvchi qon qayta taqsimlanadi 
(ichki a’zolaming tomirlari torayadi, ishlayotgan muskullarning tomirlari 
kengayadi), qon depolaridan qon chiqishi hisobiga tom irlarda qon 
ko‘payadi, nafas olish kuchayadi va chuqurlashadi, depolardagi qand 
qonga chiqadi va h.k. M uskullar faoliyatiga yordam beradigan shu va 
boshqa k o ‘p m oslanish reaksiyalari m arkaziy nerv tizim idagi oliy 
bilimlaming avtonom nerv tizimi orqali ta ’sirida yuzaga chiqadi.
Tashqi muhitning va organizm ichki holatining turli o ‘zgarishlarida 
organizm ichki muhitining nisbiy doimiyligini saqlashda avtonom nerv
185

---

tizimining ishtiroki muhim ahamiyatga egadir. Quyidagi hodisalar bunga 
misol b o ia oladi. Havo harorati ko‘tarilganda refleks y o ii bilan ter chiqadi, 
periferik tomirlar refleks y o ii bilan kengayib, issiqlik chiqishi kuchayadi, 
shuning natijasida gavda harorati doimo bir darajada turib, organizm 
qizib ketmaydi. K o‘p qon y o ‘qotilganda yurak tezroq uradi, tomirlar 
to r a y a d i, ta lo q d a y i g ‘ilib q o lg a n q o n -to m irla rg a c h iq a d i. 
Gemodinamikadagi shu o ‘zgarishlar tufayli qon bosimi bir muncha yuqori 
darajada turadi va organizmda ozm i-ko‘pmi norma miqdorda qon oladi.
Butun organizmning umumiy reaksiyalarida avtonom nerv tizimining 
ishtiroki va moslashtiruvchi ahamiyati organizm hayotiga xav f tahdid 
solganda: masalan, dushman hujum qilganda, og‘rituvchi shikastlarda, 
bo‘g ‘ilib qolishda va shunga o ‘xshash hollarda ayniqsa yaqqol ko‘rinadi. 
Bunday vaziyatda taranglik reaksiyalari va emotsional holatlar (g‘azab, 
qo‘rqish) ro ‘y beradi. Ular shu bilan ta ’riflanadiki, bosh miya katta yarim 
sharlar p o ‘stlog‘i va butun m arkaziy nerv tizim ida qo‘zg‘alish keng 
yoyilib, m uskullar faoliyati kuchayadi va vegetativ reaksiyalam ing 
murakkab kompleksi yuzaga chiqadi. Vegetativ reaksiyalar ro ‘y berishi 
n atijasida organizm ning ham m a kuchlari tahdid solayotgan xavfni 
b artaraf qilishga safarbar etadi. A vtonom nerv tizim ining ishtiroki 
odamning emotsional reaksiyalarini sababidan qat’i nazar, fiziologik analiz 
qilishda ham nam oyon b o ia d i. Odam xursand b o ig a n d a yurakning 
tezroq urishi, teri tomirlarining kengayishi, yuz qizarishi, qo‘rqqanda esa 
terining rangsizlanishi («rangi o ‘chishi»), ter ajralishi, tem ing g ‘arg‘isha 
b o iis h i, m e’dadan shira chiqmay qolishi va ichak peristaltikasining 
o ‘zgarishi, g ‘azablanish paytida qorachiqning kengayishi va shunga 
o ‘xshashlami misol qilib ko'rsataylik. Emotsional holatlaming bu hamma 
fiziologik ko‘rinishlari shu bilan izoxlanadiki, qo‘zg ‘alish markaziy nerv 
tizim iga yoyilganda avtonom nerv tizim i ham reaksiyalarni yuzaga 
chiqarishda qatnashadi.
Emotsional qo‘zg‘alish paytida avtonom nerv tizimining ishtiroki bilan 
kelib chiqadigan reflektor aktga -