O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

derm ografiya
degani shundan 
iboratki, o‘tmas buyum bilan teriga chiziq tortib, mexanik ta’sir ko‘rsatiladi. 
K o'pgina so g io m kishilar shu usul bilan tekshirilganda arteriolalar refleks 
y o i i bilan torayadi, natijada terining ta ’sirlanayotgan qismi qisqa vaqt 
rangsizlanib turadi (
oq dermografizm).
Sezuvchanlik kattaroq b o is a , 
terining kengaygan tomirlari qizil y o i bilan k o ‘rinadi, bu y o i toraygan 
tomirlaming rangsiz y o ila ri bilan o‘ralgan b o ia d i (
qizil dermografizm),
sezuvchanlik juda yuqori b o is a , teri b o ‘rtadi, y a ’ni shishadi. Gistamin 
va adrenalin sinam alari (y a’ni gistam in yoki adrenalinning kuchsiz 
eritmasini teri ichiga kiritish usuli) ham qoilaniladi. Bu holda terining 
eritmakiritilganjoyida qizil (gistamin) yoki rangsiz (adrenalin) dog‘ paydo 
b o ia d i, shu d o g ‘ning k attalig ig a v a qancha tu rish ig a qarab, teri 
tomirlarining reaktivligi haqida fikr yuritishadi. Reaktivlik juda yuqori 
b o is a , terining gistamin kiritilgan joyi qizarish bilan birga shishadi ham.
Skelet muskullari, markaziy nerv tizimi va reseptorlarning sim patik
innervatsiyasi.
C harchagan skelet m uskulining sim patik nervlari 
ta ’sirlansa, ish qobiliyati tiklanadi. O rqa m iyaning tegishli oldingi 
ildizlariga uzoq vaqt ritmik ta’sir etilganda boldir muskulining qisqarishini 
L.A.Orbeli va A.G.Ginesinskiy qayd etishgan. Muskul charchagan sayin 
q isq arish lar am p litu d asi sek in -asta kam aygan. Q isq arish lar ju d a
kamaygach, oldingi ildizlarga ritmik ta ’sir davom ettirilishi bilan birga, 
sim patik zanjirga boruvchi preganglionar simpatik tolalarning boldir 
muskuliga simpatik innervatsiya beradigan qismi qisqa vaqt ta ’sirlangan.
182

---

Anchagina uzoq - bir necha o ‘n sekund vaqtdan keyin harakatlantiruvchi 
ildizlarning ritm ik ta ’sirlanishiga javoban m uskulning qisqarishlar 
a m p litu d a si s e k in -a sta o sh a b o sh la g a n v a b a ’zan b o s h la n g ‘ich 
amplitudasiga yetgan.
45-rasm . Baqaning ajratib olingan boldir muskulining charchash egri 
chizig‘iga simpatik tolalarga stimul berishning ta ’siri (Ginesinskiydan).
Charchagan muskul qisqarishlari harakatlantiruvchi nerv tolalariga 
ritmik (minutiga 30 marta) ta ’sir etib, yuzaga chiqariladi. Simpatik nervga 
ta’sir etish paytlari signal chiziqning ko‘tarilgan joylari bilan qayd qilingan.
Shu tajribalarga suyanib, sim patik nervlam ing m uskul tolalariga 
bevosita ta ’sir etishi emas, balki muskuldagi qon-tomirlariga ta ’sir etishi, 
y a ’ni muskulga kislorod va oziq m oddalar k o ‘proq kelishi natijasida 
muskulning ish qobiliyati tiklanadi, deb faraz qilindi. Ammo muskul 
tomirlariga suyuq vazelin to ‘ldirib qilingan tajribalar bu e’tirozni rad etdi: 
charchagan m uskulning sim patik nervlari ta ’sirlanganda, uning shu 
qobiliyati baribir tiklanaverdi.
Simpatik nerv tizimi sezgi a’zolariga va m arkaziy nerv tizim iga ham 
ta ’sir etaveradi. M asalan,, L.A.Orbeli ham korlarining kuzatishlariga 
qaraganda hayvonlarning teri reseptorlari qo‘zg‘aluvchanligini simpatik 
nerv tizim i o ‘zgartiradi. O dam ning b o ‘yin sim patik tugunlari olib 
ta s h la n g a c h , v e s tib u ly a r a p p a ra t b ila n k o ‘ru v a p p a ra tin in g
qo‘zg‘aluvchanligi pasayadi; ayni vaqtda qorong'i adaptatsiyasi keskin 
darajada kamayadi; teri ostiga adrenalin yuborish teskari ta ’sir k o ‘rsatadi 
(Ye.B.Babskiy).
Simpatik y o ‘llar orqali o ‘tadigan impulslar markaziy nerv tizimiga, 
jum ladan, uzunchoq miya bilan o ‘rta m iyaning reflektor funksiyasiga 
ham ta ’sir etishi eksperimental tadqiqotlarda aniqlandi. E.A.Asratyan, 
S.I.Galperin va B. V.Pavlovning m aium otlariga qaraganda, it bo‘ynining

---

yuqori sim patik tugunlari olib tashlangach shartli reflektor faoliyat 
buziladi, bu esa qisman tom irlar tonusining o ‘zgarishiga, qisman bosh 
miya katta yarim sharlari p o ‘stlog‘idagi nerv hujayralariga simpatik 
nervlarning ta ’sir etmay qolishiga bog‘liq b o is a kerak. Simpatik nervga 
b o ‘y in d a n t a ’s ir e tilg a n d a k a tta y a rim s h a r la r p o ‘s tlo g ‘id a g i 
neyronlarning elektr faolligi o‘zgarishi va xronaksiyaning ortishi ham 
katta yarim sharlar po‘stlog‘iga simpatik nerv sistemasining ta ’sir etishini 
ko‘rsatadigan dalildir
L .A .O rbelining