O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

47-rasm. 
Ichki sekresiya bezlari va ularning gormonlari (V.Rozen 
bo'yicha, 1984)
M ovak 
androgeniar, estrqgenlar
Gipotalam us 
Rlilzing-gormonlar. 
vazopressin, oksitosin
Gioofiz 
Kortikotropin, som a­
totropin, tireotropin, 
follitropin, lyutropin, 
proiaktin, melanotropin
Qalaonsim onsim on bez 
tiroksin, iriyodtironin, 
tirokalsiotonin
Qafqonsm lonsim on
oidlbezi
paratirin
Timus
M e'da osti bezi 
endokrin qismi 
insulin, glyukagon
Buyrak usti bezi 
po'stfoq qismi 
aldosteron, 
kortizol, 
kortikosteron, 
androgeniar, 
estmgeniar, 
progesteron, 
mag'iz qismi 
adrenalin, 
noradrenalin
Tuxumdon 
Estrogenlar, progeste­
ron, androgeniar
196

---

Lekin, ko‘p hollarda endokrin bezlarining faoliyatini boshqarish, y a’ni 
gormonlar sekresiyasi bevosita emas, balki neyrogormonal yoki toza 
gomional mexanizmlar orqali amalga oshiriladi.
Ichki sekresiya bezlarining nerv tomonidan idora etilishi gipotalamus 
va uning neyrogormonlari orqali amalga oshiriladi. To‘g ‘ridan-to‘g ‘ri 
sekretor hujayralarga nerv ta ’sirlar odatda uchramaydi (buyrak ustining 
miya qavati va epifiz bundan mustasno). Nerv tolalarining bez hujayralarini 
idora etishi, bezdagi qon-tom irlar tonusini idora etishi va qon bilan 
ta ’m inlashni yaxshilash bilan namoyon b o ‘ladi.
M a’lumki, fiziologik vazifalam ing idora etilishi, nerv tomonidan 
boshqarilishi keskin m ahalliy xarakterdadir, chunki xuddi teleg raf 
aloqasiday axborot aniq manzilga yuboriladi. Bundan farqli o ‘laroq 
gorm onlam ing ta ’sir etish tarzi, radio aloqaning ishlash tarzini eslatadi, 
qachonki efir orqali uzatilgan signal «hamma-hammaga» deb uzatiladi 
(qonda aylanib yurgan gormon ham har qanday a ’zo yoki to ‘qimaga 
ta’sir etishi mumkin). Ammo hammaga yuborilgan radiosignal, faqatgina 
radioto‘lqinga to ‘g ‘rilangan radioapparati bor m anzillargagina yetib 
boradi. Xuddi shunga o ‘xshash, organizmga qon orqali barcha a ’zo va 
to ‘qim alarga yetib borishi mumkin, lekin ushbu gormon o ‘zida shu 
gormonga nisbatan maxsus reseptori bor hujayraga ta ’sir etadi, xolos. 
Bunday a’zo va to‘qimalami a ’zo-nishon, to ‘qima-nishon, hujayra-nishon 
nomi bilan ataydilar.
R eseptorlar - m axsus o ‘ziga xos oqsillar b o ‘lib, hujayra bilan 
gormonning o ‘zaro a ’loqasini ta ’minlaydi. Bu reseptorlar membranada 
yoki hujayra ichida joylashgan b o iish i mumkin. Hujayra membranasidan 
yomon o ‘tadigan (katexolaminlar va oqsilli gormonlar) gormonlar mem ­
brana tashqarisida to ‘planadi, hujayra ichi tuzilmalariga ta’sir etishi uchun 
bunday gormonlar tashuvchi-mediatorlar yordamida hujayra ichiga olib 
kiriladi. Bunday m ediatorlarga s GMF (siklik guanozinmonofosfat) va 
p ro s to g la n d in la r, C a +2 v a b o sh q a m o d d a la r k ira d i. H u ja y ra
membranasidan bemalol o ‘ta oladigan gormonlar (steroidli gorm onlar) 
hujayra ichi tuzilmalariga to‘g ‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatib, effektni yuzaga 
chiqaradi.
Gormonlar sekresiyasi va ularning qonda tashilishi.
Qonga tushgan 
gormonlar plazmadagi oqsillar bilan birikm a hosil qiladi. Atigi 5-10 % 
gorm onlar esa qonda erkin holda bo‘lib, faqat shulargina reseptorlar 
bilan aloqa o ‘m ata oladilar. Maxsus gormon biriktiruvchi oqsillarga, 
tran sk o rtin , testo stero n -e stero g en b irik tiru v ch i globulin, tiro k sin
b irik tiru v c h i g lo b u lin v a b o sh q a la r k ira d i. A ld o ste ro n , o d atd a
197

---

«tashuvchi» oqsillar bilan birikm a hosil qilmay, u doim albumin bilan 
birikkan holda b o iad i.
Gormonlar sekresiyasi va tashilishi bilan neyrom ediatorlar ajralishi 
mexanizmini solishtiramiz. N erv oxiri bitta hujayraga kelib birikadi va 
q o ‘zg‘alish shu hujayraga uzatiladi, gorm on esa, ushbu gorm onga 
tegishli reseptori bor hujayrani butun p o p u ly atsiy asin i faollaydi. 
Q o ‘z g ‘a lis h la rn i b ir n e rv h u ja y ra s id a n ik k in c h i h u ja y ra g a
neyromediatorlaming postsinaktik membranaga diffuziyasi tufayli amalga 
oshadi, bu signal postsinaptik membranadagi reseptor bilan o‘zaro aloqasi 
bilan tugaydi. Lekin, bu jarayon nerv signallarini o ‘tkazishda eng sekin 
jarayon hisoblanadi. Ammo gumoral boshqarishga nisbatdan esa juda 
tez amalga oshadi. Buning asosiy sabablaridan biri, neyromediator ajralib 
chiqqan jo y dan reseptorgacha masofa (sinaptik yorug‘ kengligi) atigi 
20-30 nm ni tashkil qiladi. Gormon esa uzoq y o i bosib o ‘tadi, qonga 
ajralib chiqqan joydan reseptorgacha b o ig a n m asofa bir necha o ‘n 
santimetrni tashkil qiladi, Bundan tashqari,, qonga tushgan gormon 
suyuladi va uning konsentratsiyasi atigi 10'11- 10~8 M ga teng b o iib
qoladi. G orm onal boshqarilishning yana o ‘ziga xosligi shundaki, 
to ‘qim alarda gorm onlam ing reseptorlari ju d a oz b o ia d i, yana ular 
muayyan joylarga to ‘planm agan b o iib , butun hujayra yuzasida teng 
ta rq a lg a n b o i a d i . B u n d an farq li o i a r o q sin a p tik m em b ran ad a
neyrom ediatorlam ing konsentratsiyasi 10~4 - 10'3 M gacha yetadi. 
Postsinaptik mem branada reseptorlar juda kichik m aydonda to ‘planadi, 
Bundan tashqari,, m ediatorlar ajralib chiqadigan joyning shundoqqina 
qaram a-qarshi tom onida joylashadilar. G orm on sekresiya qilingan 
vaqtdan boshlab, to reseptor bilan o ‘zaro bogianishigacha ketgan vaqt 
bir necha yoki o ‘nlab m inutlam i tashkil qiladi. Neyrom ediatorlar uchun 
atigi m illisekundlar kifoya. N eyrom ediatorlam ing t a ’siri, sinaptik 
yorug‘dan chiqarib yuborish yoki fermentlar ta ’sirida parchalash, keyingi 
mexanizmi esa nerv oxirlari yordam ida «qaytadan ushlab olish» y o i i
bilan bartaraf etiladi. Bu jarayon juda qisqa vaqtni talab etadi.
G o rm o n a l s ig n a ln in g t a ’siri esa se k in s o ‘n a d i, u n in g
konsentratsiyasini pasaytirish uchun nishon-a’zolar, jigar yoki buyraklar 
orqali qonni ko‘proq «haydashi» zarur b o ia d i.
H u ja y r a g a g o r m o n n in g t a ’s ir e tish m e x a n izm i.
H u ja y ra g a
gormonlaming ta’siri odatda uchta mexanizmdan biri orqali amalga oshadi:
a) hujayrada m oddalar tarqalishining o ‘zgarishi; b) oqsil hujayralarining 
kimyoviy modifikatsiyasi; v) oqsil sintezida induksiya yoki repressiya 
jarayonlari.
198

---

Keyinchalik bu birlamchi effektlar, hujayralardagi regulyator oqsillar 
miqdorini va ularning faolligini o‘zgartiradi, Bundan tashqari, fermentativ 
jaray o n lar tezligini ham oshiradi. O xir-oqibat gorm onal signalga 
to ‘qimalarda fiziologik javob vujudga keladi. Gormon ta ’sirida hujayrada 
moddalarning tarqalish (kompartmentalizatsiyasi) mexanizmi muhim o‘rin 
egaliaydi, u hujayra membranasida ionlar о‘tkazuvchanligini o‘zgartirishi 
bilan nam oyon b o ‘ladi. Io n kanallarining ishini neyrom ediatorlar 
tom onidan boshqaradi, bular hujayra m em branasining ichiga kirib 
boruvchi, oligomer oqsil komplekslaridir. Bunday oligomer tuzilmalarning 
xususiyati shundaki, ular ion kanalining m axsus jo y larig a birikib, 
kanalning ochilishi va yopilishini amalga oshiradi. Oqsilli gormonlar, 
prostoglandinlar, katexolam inlam ing ta ’siri ikkilam chi tashuvchilar 
yordamida amalga oshadi. Ikkilamchi tashuvchilarga siklikAMF (s AMF), 
siklik GMF( GMF), inozitol 1,4,5-uchfosfat Sa2+ ionlari misol bo‘la oladi.
Hujayra tashqi yuzasi 
Membrana
Hujayra ichi
Birinchi
uzatkich
Gorrnort
iz .
Inaktivaisiya
Fiziologik is s=f 
(muskuining q.sqansh; 
yoki bo’shashssh:. 
simashsnuv . jarayon 
jadalSig Ining 
o'zgarishi)