O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Vegetativ fu n ksiya la rn in g boshqariiishida retikulyar form asiya,
miyacha va po ‘stloq osti yadrolarining ahamiyati.
Retikulyarform asiyaning ahamiyati.
Retikulyar formasiya markaziy 
nerv tizimining turli b o iim larig a faollashtiruvchi tormozlovchi ta ’sir 
k o ‘rsatib, organizm ning vegetativ funksiyalarini boshqaruvchi nerv 
m arkazlarining faolligini ham muayyan darajada saqlaydi. Retikulyar 
formatsiya nerv markazlariga ham tonuslovchi ta’-sir ko‘rsatadi. Retikulyar 
formatsiyaning ixtisoslashgan tuzilmasi bo lm ish tomir harakat!antiruvch i 
bulbar m arkaz funksiyalari misol b o i a oladi. Bu m arkaz orqa miyadagi 
segmentar tomir harakatlantiruvchi markazlar faoliyatini integrallaydi va 
tonusini saqlaydi.
Retikulyar formatsiyaning faollashtiruvchi funksiyasi simpatik nerv 
tizim ining adaptatsion-trofik funksiyasiga asos e ’tibori bilan o ‘x~shash 
ekanligini uqtirib o 'tm o q kerak. R etikulyar form atsiya organizm ni 
«faoliyatga sozlaydi» va m arkaziy nerv tizim ining faol tiyrak holatni 
ta ’min laydi, simpatik nerv tizimi esa periferik a ’zolaming, shu jum ladan 
skelet muskullari va reseptor apparatlaming faoliyati uchun zam r holatini 
vujudga keltiradi. Shunga k o ‘ra, sim patik nerv tizim iga retikulyar 
formatsiya bilan funksio-nal jihatdan bir, deb qaralishi mumkin. Bu tizim 
retikulyar form atsiyaning periferiyaga ta ’sirini o ‘tkazuvchi tuzilm a 
hisoblanadi. Reti-kulyar formatsiyada adrenalin (yoki noradrenalin) hosil 
bo ‘ lishi aniqlanganligi retikulyar formatsiya bilan simpatik nerv tizimining 
o ‘zaro bog ian g an lig in i ko'rsatadi. Retikulyar formatsiyada adrenalin 
nerv im p u lslarin in g m ediatori sifatid a aham iyat kasb etsa kerak 
(RK.Anoxin). Adrenalin kiritilganda retikulyar formatsiya tonusi oshadi, 
natijada katta yarim sharlarga retikulyar formatsiyaning faollashtiruvchi 
ta ’siri kuchayadi. Emotsional holatlarda buyrak usti bezlaridan ajralib 
chiqadigan adrenalin retikulyar form atsiyaga ta ’sir etib, simpatik nerv 
tizim ining qo‘zg‘alish effektlarini oshiradi va uzaytiradi.
191

---

Vegetativ Junks iyalarning boshqarilishida miyachaning ahamiyati.
Vegetativ nerv tizim iga va undan innervatsiyalanadigan a ’zolarga 
m iyacha ham ta ’sir etadi. M iyacha olib tashlangach yoki ta ’sirlangach 
ichki a’zolaming turli funksiyalari buzilishi Jum ladan yurak faoliyatining 
va tomirlar tonusining o ‘zgarishi shundan guvohlik beradi.
M iyacha olib tashlanganda vegetativ nerv tizim ining holatidagi 
o'zgarishlar L.A.Orbeli laboratoriyasida ayniqsa mukammal tekshirilgan. 
Bu laboratoriyada m iyacha olib tashlangach hazm y o i ining m otor 
faoliyati., jum ladan periodik faoliyati, m e’da va ichak bezlarining sekretor 
funksiyasi susayishi, shuningdek, sim patik nerv tizim ining holati 
o'zgarganligidan guvohlik beru vchi boshqa bir qancha effektlar paydo 
b o iis h i k o ‘rsatib berildi. Shunga asoslanib, L.A.Orbeli ixtiyoriy va 
r e fle k to r h a ra k a tla rn i u y g 'u n la s h tir is h d a g in a e m as, v e g e ta tiv
funksiyalami uyg‘un]ashtirishda ham miyacha qatnashadi, deb hisobladi. 
Avtonom nerv tizim idan innervatsiyalanadigan a ’zolarga m iyacha 
retikulyar formatsiya va gipotalamus orqali ta ’sir k o isatad i.
V egetativ f u n k s iy a la r n in g b o iq a r ilis h id a p o ‘s tlo q o s tid a g i
tuzilmalarning ahamiyati.
P o ‘stloq ostidagi yadrolar, jum ladan ta rg il 
tan a (corpus striatum ) organizm ning m urakkab sh artsiz reflek to r 
reak siy alarid a qatnashadi, bu re ak siy alard a veg etativ va som atik 
kom ponentlar ham isha m avjud b o ia d i. P o ‘stloq ostidagi yadrolar 
qo‘zg‘alganda vegetativ reaksiyalar ro ‘y berishi m umkin, chunki bu 
yadrolar miya o‘zanming retikulyar formatsiyasiga va gipotalamusga 
bevosita b o g iiq . Corpus striatum ga ta ’sir etilganda ко ‘pgina ichki a ’zolar 
funksiyasi o‘zgarishini V. Y a.D anilevskiy aniqlagan. Bu fakt ta r g il 
tananing avtonom nerv tizim iga ta ’sir etishini k o ‘rsatadigan dalildir. 
Gipotalamusning simpatik yadrolariga ham, parasimpatik yadrolariga ham 
ta ’sir etadigan neyronlar guruhi ta r g il tanada b o is a kerak.