O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

A vto n o m n e rv tizim i to la la r in in g x o ssa la ri.
V eg etativ n erv
y o ila r in in g som atik nerv y o ila r id a n farq q ilad ig an m orfologik 
xususiyatlari shuki, u lar ikki neyrondan tuzilgan, nerv y o i i nerv 
tugunlarida uziladi, avtonom nerv tizim id an g ‘uj b o i i b chiqadi, 
periferiyada segmentar tipda taqsimlanmaydi va diametri kichik b o iad i. 
Preganglionar tolalar V tipga kiradi; diametri 2-3,5 v a b a ’zan 5 
m k
b o iib , 
yupqa miyelin pardasi bor. Postganglionar tolalar S tipga mansub b o iib , 
diametri 2 
m k
dan oshmaydi, ko'pchiligining miyelin pardasi yo‘q.
Vegetativ tolalar, ayniqsa postganglionar tolalar birm uncha kam 
qo‘zg‘aluvchanligi bilan farq qiladi, ular skelet muskullarini innervatsiya 
qiladigan m otor tolalarga ta ’sir etish uchun kerak b o ig an id an k o ‘proq 
kuchlanishli elektr toki bilan ta ’mir etishni talab qiladi. Vegetativ tolalarda 
nerv impulslarining tarqalish tezligi ham kamroq; sutemizuvchilarda 
preganglionar tolalarda 3 dan 20 
m /sek
gacha, postganglionar tolalarda
1 dan 5 
m/sek
gacha. Vegetativ tolalaming umumiy qonuniyati xarakterli: 
ushbu tola qancha ingichka b o is a , reobazasi va xronaksiyasi o‘shancha 
ortiq (ya’ni q o ‘z g ‘aluvchanligi kamroq), reflektor davri uzoqroq va 
impulslarni o‘tkazish tezligi kamroq.
174

---

Simpatik va parasimpatik nerv tolalaridagi harakat potensiallari uzoq 
davom etishi bilan farq qiladi (ayrim cho‘qqi potensiali 150 
m/sek
gacha 
davom etishi, y a ’ni som atik nerv tolalaridagi c h o ‘qqi potensialiga 
nisbatan taxm inan 100 baravar uzoqroq b o iis h i mumkin). Simpatik 
tolalarda harakat potensiali vujudga kelganda giperpolyarizatsiya uzoq 
(0,5 sekundgacha) davom etadi.
A vtonom nerv tizim in in g sin a p sla rid a im p u lsla rn in g о ‘tishi.
Vegetativ nerv oxirlari ta ’sirlanganda ularda m ediatorlar hosil b o iish i 
haqidagi m aium otlar qon aylanishi va ovqat hazm qilishga bagishlangan 
boblarda keltirilgan edi. Bu omilni 1921 yilda O.Levi ajratilgan yurak 
ustidagi tajribalarda kashf etgan. Ana shu tajribalarda sayyor va simpatik 
nervlarga ta ’sir etilgan, so‘ngra boshqa a ’zolar ustidagi tajribalarda ham 
shunga o ‘xshash m aium otlar olingan. Ter bezlarini innervatsiyalaydigan 
barcha parasimpatik va simpatik nervlarning oxirlarida mediatorlardan 
atsetilxolin,
ter bezlarining nervlaridan tashqari barcha postganglionar 
simpatik nervlarning oxirlarida esa 
noradrenalin
(bir metil guruhidan 
mahrum etilgan adrenalin) hosil b o ia d i.
Quyidagi faktlar har xil nervlarning oxirlarida nerv impulslarining 
kimyoviy y o ‘1 bilan o‘tishini ko‘rsatuvchi asosiy dalillardir: 1) ajratilgan 
a ’zo tomirlaridan o ‘tuvchi suyuqlikda yoki a ’zodan oqib ketuvchi qonda 
m uayyan nerv ta ’sirlangan vaqtda atsetilxolin yoki noradrenalin borligi 
(juda oz miqdorda hosil b o ig a n , lekin ju d a katta fiziologik faollika ega 
b o ig a n m ed iato rlarn i aniqlam oq uchun tek sh irilad ig an suyuqlik 
atsetilxolin yoki adrenalinga g ‘oyatda sezgir biologik ob ’ektlarga ta ’sir 
ettiriladi); 2) a ’zo tom irlariga k iritiladigan atsetilxolinning ta ’siri 
parasimpatik nervni ta’sirlash efFektiga o‘xshaydi yoki noradrenalin ta ’siri 
va simpatik nervga ta ’sir etish effekti bir xil b o ia d i; 3) atsetilxolinning 
parchalaydigan xolinesteraza fermenti parasimpatik mediatomi parchalab 
tashlaydi va adrenalinni ham , noradrenalinni ham parchalaydigan 
aminokisidaza fermenti simpatik mediatomi parchalab yuboradi; 4) ba’zi 
zaharlar spesifik ta ’sir ko‘rsatadi: ezerin va prostigmin parasimpatik nervga 
ta’sir etish effektini kuchaytiradi, bu moddalar xolinesterazani susaytirib, 
atsetilxolinning parchalanishiga to ‘sqinlik qiladi; a ’zoning atsetilxolinga 
reak siy a k o ‘rsa tish q o b iliy atin i y o ‘q q ilad ig an m odda - atropin 
parasim patik nervga ta ’sir etish effektini bartaraf qiladi; to ‘qimaning 
adrenalin va noradrenalin ta ’siriga sezgirligini oshiradigan m odda -
kakain simpatik nervga ta ’sir etish effektini kuchaytiradi.
Mediatorlar avtonom nerv tizim ining gangliylaridagi preganglionar 
sinapslarda ham hosil b o ia d i. Buni 1933 yilda A.V.Kibyakov mushuk
175

---

bo‘ynining yuqori simpatik tuguni tomirlaridan Ringer Lokk eritmasini 
o ‘tkazib qilgan tajribalarida birinchi marta isbot etdi, u preganglionar 
sim p atik to la la r t a ’sirlan g an d a tu gundan oqib ketuvchi eritm ada 
adrenalinsim on m odda borligini aniqladi. Preganglionar tolalam ing 
sinapslaridagi qo ‘ zg ‘ atuvchi mediator atsetilxolin ekanligini keyinchalik 
V.Feldberg va J.Gaddum ko‘rsatib berdi. V.M.Shevelevaning tajribalariga 
q arag an d a, ad ren alin sim p atik g a n g liy n e y ro n larin in g fao llig in i 
kamaytiradigan m ediator ekan. Adrenalinsimon m odda hosil boiadigan 
to rm o z lo v c h i to la la r p o s tg a n g lio n a r to la la r b o i i b , tu g u n n i 
innervatsiyalaydi va uning funksional holatini o ‘zgartiradi deb taxmin 
qilinadi.
G angliylam ing sinaplarida atsetilxolinning ta ’sir etish xususiyati 
shuki, ta ’sir effektlari tugun atropindan zaharlangach y o ‘qolmaydi, ammo 
nikotindan zaharlangach y o ‘qoladi. Shunga asoslanib, atsetilxolinga 
sezuvchi tuzilmalarning ikki turi bor, deb hisoblanadi; ularning bir turi 
atropin ta ’sirida, boshqa turi esa nikotin va boshqa ba’zi bir m oddalar -