a’zolaming, masalan,, yurak, bronxlar, qizilo‘ngachning o‘rtadagi uchdan
bir qismi bilan pastdagi uchdan bir qismi, m e’da, ichak, o ‘t pufagi, qovuq
(siydik pufagi)ning muskulli devorlarida, shuningdek,
ichki va tashqi
sekresiya bezlarida bor. B.I.Lavrentev va boshqa tadqiqotchilarning
gistologik tekshirishlariga qaraganda, parasim patik tolalar o ‘sha nerv
chigallarining hujayralarida uziladi.
Vegetativ gangliy (tugun)larning funksiyalari.
Vegetativ gangliylar
o ‘zidan o ‘tuvchi nerv im pulslarining taqsim lanishi
va tarqalishida
anchagina ahamiyat kasb etadi. Gangliylardagi nerv hujayralarining soni
gangliyga keluvchi preganglionar tolalar soniga nisbatan bir necha
b arav ar o rtiq (b o ‘y in n in g yu q o ri sim p atik tu g u n id a 32 baravar,
kipriksimon tugunda 2 baravar ortiq). Shu tolalardan har biri gangliyning
k o ‘p hujayralarida sinapslar hosil qiladi. Shu sababli preganglionar tola
orqali gangliyga kelgan nerv im pulslari b ir talay past ganglionar
neyronlarga va binobarin, innervatsiyalanadigan a ’zoning yana k o ‘proq
muskul va bez hujayralariga ta ’sir eta oladi. Shu tariqa,
preganglionar
tolalarning ta ’sir k o ‘rsatadigan doirasi kengayadi.
Preganglionar tolalar orqali keluvchi nerv impulslari n e c h o g ii keng
tarqalishini quyidagi omil k o ‘rsatib turibdi: itning q o rin b o ‘shlig‘idagi
bir necha yirik a ’zo - m e ’da osti bezi, ingichka ichak, buyrak usti
bezlari va buyraklarga sayyor (adashgan) nervning o ‘rta hisobda 70
ga yaqin tolasi keladi. Sayyor nerv tolalarining bu chekli m iqdori a ’zo
ic h id a g i n erv tu g u n la ri v a c h ig a lla rg a sin ap s o rq a li b o g ‘lan ib ,
y u q o r id a a y tilg a n h a m m a ic h k i a ’z o la r in in g
p a r a s im p a tik
innervatsiyasini ta ’m inlaydi.
K o‘pgina preganglionar tolalardan hosil b o ig a n sinapslar har bir
post ganglionar neyronda bor. Nerv impulslarining
fa zo d a qo ‘shilish
hodisasi shu bilan b o g ian g an . Preganglionar bir tolaga b o ‘sag‘adan
past kuch bilan ta ’sir etilsa, postganglionar tolalarda harakat potensiallari
vujudga kelmaydi. Bir necha preganglionar tola bir tolaga ta ’sir etish
uchun q o ilan ilg an kuch bilan ta ’sirlansa, postsinaptik q o ‘zg‘atuvchi
potensiallarning fazoda - masofada qo‘shilishi
sababli postganglionar
tolalarda harakat potensiallari qayd qilinadi.
Simpatik nerv tugunlarida ayrim preganglionar tolalarning ta’sir sohalari
qisman bir-birini qoplaydi. Shu sababli preganglionar tolalarning ikki
tutamiga bir y o ia ta ’sir etilganda okklyuziya hodisasi qayd qilinadi:
preganglionar tolalarning ikki tutamiga bo‘sag‘adan yuqori kuch bilan bir
y o ia ta’sir etish effekti shu tolalarning tutamlariga alohida-alohida ta ’sir
etish effektlarining arifmetikyigindisiga nisbatan hamishakamroq chiqadi.
171
Preganglionar nerv tolalariga ta ’sir etilganda nerv impulslarining
vaqtda qo ‘shilish
hodisasi ham ravshan k o ‘rinadi. Yakka stimul hatto
t a ’sir kuchi
katta b o ig a n d a ham , effekt berm aydi (avtonom nerv
tizimining neyronlari va markaziy nerv tizim ining k o ‘pgina neyronlari
yakka stim ullar ta ’sirida qo‘zg‘ala olmaydi, bu xususiyatni
iterativlik
deb atashadi). Bunga qarama-qarshi o ia ro q , preganglionar tolalam ing
ritmik stimullar bilan ta ’sirlanishiga javoban, postganglionar neyronlarda
qo‘zg ‘alish jarayoni kelib chiqadi, chunki qo‘z g ‘atuvchi
postsinaptik
potensiallar bir vaqtda qo‘shiladi.
Neyronlararo sinapslarda nerv impulslarining bir tomonlama o‘tishi,
tugunga kirituvchi ayrim preganglionar tolalar ta ’sir k o ‘rsatadigan
sohalarning bir-birini qoplashi, postsinaptik potensiallaming vaqtda ham
fazoda qo'shilishi va okklyuziya shuni ko'rsatdiki, markaziy nerv tizimidagi
neyronlar va sinapslarning tuzilishi va xossalari qanday bo ‘ Isa, avtonom
nerv tizimidagi neyronlar va gangliy sinapslarining tuzilishi bilan xossalari
ham o‘shanday.
Avtonom nerv tizimi neyronlarining xarakterli xususiyati shuki, ularda
vujudga keladigan impulslar birmuncha siyrak ritmli b o iib , sekundiga
10-15 dan oshmaydi. M asalan, tom ir toraytiruvchi
nerv tolalari orqali
o ‘tadigan im pulslam ing maksimal ritmi ko'pincha sekundiga 6-8 dan
oshmaydi. Preganglionar tolalam ing qo‘z g ‘alishlar chastotasi avtonom
nerv tizim in in g n e y ro n larid a v u ju d g a k e lad ig an ta b iiy im p u lslar
chastotasidan oshib ketsa, sinapslarda qisman ushlanib qoladi (blokada)
va postganglionar neyron siyrakroq ritm da qo‘zg‘aladi. Shunday qilib,,
nerv impulslarining ritmi o‘zgartiriladi. Stimulyatsiyaning sekundiga 100
dan ortiq chastotasi qo‘zg ‘alishlarning sinaps orqali o ‘tishini batamom
to ‘xtatib (blokada qilib) qo'yadi.
Avtonom nerv tizimining gangliylari reflektor markazlarmi, ya’ni reflektor
yoylar shu gangliylarda tutashadimi? Bu savol ko‘p
marta muhokama
qilingan boisa-da, hanuz uzil-kesil oydinlashtirilgani yo‘q. Ba’zi a’zolardagi
nerv chigallarida, jumladan m e’da va ichakdagi Auerbax chigalida tuzilishi
bilan bir-biridan farq qiladigan va o‘zaro birikadigan ildd xil nerv hujayralari
borligi (bu huj ayralami A. S .Dogel topgan) avtonom nerv tizimining gangliy
va chigallarida reflektor yoylarining tutashuvi mumkinligini ko‘rsatadi. Ammo
avtonom nerv tizimining tugunlarida reseptorlardan qo‘zg‘alish olib keluvchi
va impulslarni shu yerdayoq effektor neyronlarga o‘tkazuvchi reseptor
neyronlar borligini ko‘rsatadiganyetarlicha ishonarli dalillarkeltirilganiyo‘q.
Do'stlaringiz bilan baham: 
