O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

VEGETATIV (AVTONOM) NERV TIZIMI
Fransuz fiziologi M.Bish XIX asr boshlarida organizm funksiyalarini 
hayvonlar (
animal\ somatik)
va vegetativ (o'simliklar) funksiyalarga ajratgan. 
Birinchisiga organizmning harakatlanishi, tashqi ta’sirlami qabul qilish kirsa, 
ikkinchisiga organizmning qolgan barcha funksiyalari kiradi. 
Somatik nerv
sistemasi
organizmning sensor va motor funksiyalarini ta’minlaydi. 
Vegetativ
nerv sistemasi
barcha ichki a ’zolar, tomirlar va ter bezlarining efferent 
innervatsiyasini, shuningdek, skelet muskullari, reseptorlarining va qisman 
nerv sistemasining trofik innervatsiyasini ta’minlaydi.
V e g e ta tiv fu n k s iy a la r re g u ly a ts iy a s in i a jra tis h b ila n b irg a , 
o rg a n iz m n in g b u tu n re a k s iy a la rid a sen so r, m o to r va v e g e ta tiv
k o m p o n e n tla r y u q o rid a a y tg a n im iz d e k , o ‘z a ro c h a m b a rc h a s 
b ogianganligini qayt qilib o ‘trpoq kerak.
Ayrim xossalariga asoslangan holda, Klod B em ar vegetativ nerv 
sistemasini 
ixtiyorga bo ‘ysunmaydigan sistem a
deb atadi. Gaskell bu 
sistema bilan boshqariluvchi 
muskullar kimyoviy sezgirlikka
egaligini 
hisobga olib, bu sistem ani 
sim patik
(adrenal) va 
ichki a ’zolar nerv
sistemasi
deb atadi.
N.Lengli ixtiyoriy va ixtiyorga bo‘ysunmaydigan nerv sistemalari 
reflektor yoyidagi farqlar m avjudligini aniqladi. Ixtiyoriy - somatik 
innervatsiyaning efferent y o ii 
bir neyronli
va ixtiyorga bo‘ysunmaydigan 
nerv sistemasi efferent y o i i
ikki neyronli
ekanligini, ularning birinchi si 
MNSda va ikkinchisi periferik gangliyada (tugunda) yotishi aniqlandi. Bu 
nerv tizimi MNSga nisbatan mustaqil ekanligini ta’kidlab, uni N.Lengli 
avtonom nerv sistemasi
deb atadi. Bu nerv sistemasi asosan efferent 
tizimdan iborat deb tushundi va 
simpatik
(torakolyumbal b o iim ) hamda 
paras impatik
(kranial va sakral) boiim larga b o id i. Ichak devoridagi nerv 
tutamlarini 
enteral sistema
deb atadi.
Halqaro anatomik nomenklaturasiga binoan hozirda 
avtonom
atamasi, 
qolgan barcha atam alar - 
о ‘sim likka xos, visseral, vegetativ
o 'm ig a 
ishlatilmoqda. Avtonom 
nerv tizimi
tushunchasiga organizm ning bir 
butun adekvat reaksiyani ta ’m inlovchi ichki hayotiy jarayonlarini 
boshqaruvchi markaziy va periferik hujayralar majmui kiritilgan.
O rganizm reaksiyalarining skelet m uskullari tom onidan yuzaga 
chiqariladigan somatik komponentlari vegetativ fimksiyalardan farq qilib, 
ixtiyoriy ravishda yuzaga chiqarilishi, kuchaytirilishi yoki tormozlanishi
166

---

mumkin; ularni reaksiyaning boshidan oxirigacha bosh miya katta yarim 
sharlari nazorat qilib turadi. Vegetativ kom ponentlar esa, k o ‘pincha, 
ixtiyoriy ravishda nazorat qilinmaydi. Shunga asoslanib, vegetativ nerv 
tizimini 
avtonom
(J.Lengli) yoki 
ixtiyordan tashqari
(G.Gaskell) deb 
atashdi. Ammo markaziy nerv sistemasining oliy b o iim lari dan mustaqil
- «avtonom» vegetativ nerv tizimi haqidagi tasavvur g ‘oyatda shartlidir.
Ichki a’zoga doir shartli reflekslar hosil qilish ustidagi ko‘pgina tajribalar 
shuni yaqqol isbot etdiki, bosh miya katta yarim sharlari po‘stlog‘i avtonom 
nerv tizimidan innervatsiyalangan hamma a ’zolar faoliyatini boshqaradi 
va ularning faoliyatini organizm ning m avjud ehtiyojlariga yarasha, 
organizmning tashqi va ichki muhitidan keluvchi ta’sirlarga ko‘rsatadigan 
reaksiyalariga yarasha uyg‘unlashtiradi (koordinatsiya).
SIMPAT1KNERV
Reprodukliv a'zoiar
briars