O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

40-rasm. 
Kortiko-retikulyar bog'lanishlar (G.Megundan).
A-retikulyar form atsiyaning katta yarim sharlar po ‘stlog ‘iga
ко ‘tariluvchi faollashtiruvchi ta 'sirlarining tarqalish yo ‘llarini
tasvirlovchi chizma; B-katta yarim sharlar po 'stlog ‘idan retikulyar
form atsiyaga tushuvchi y o ‘llarining chizmali tasviri. Bu yo'llarining
spesifik afferent yo ‘liar kollaterallari bilan konvergensiyasi ко 'rsatilgan.
Cn-yarim sharlar p o ‘stlog ‘iga boradigan va retikulyar form atsiyaga
kollaterallar beradigan spesifik afferent yo ‘liar.
H arakat aktlarini katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ini shuning uchun 
nazorat qila oladiki, p o ‘stloqning motor, premotor va boshqa sohalaridagi 
n eyronlar orqa m iyaga (uning oraliq v a m otor neyronlariga) ham
ekstrakortikospinal sistemaning yadrolariga (targ‘il tana, qizil yadro, qora 
substansiya va hokazo) ham efferent impulslar yuboradi. Har bir muayyan 
paytda gavda reseptorlari k o ‘ruv, vestibulyar, b o ‘g ‘im muskul, tagtil 
(tuyish) reseptorlaridan katta yarim sharlar po‘stlog‘iga afferent impulslar 
kelib, bajarilayotgan harakatning borishi (yo‘nalishi, kuchi, amplitudasi 
va shunga o ‘xshashalar) va uning natijalari haqida axborot yetkazib 
berish kortikal nazoratning muqarrar zarur shartidir.
Shunday qilib, yarim sharlar po‘stlog‘i bilan harakat apparati o‘rtasida 
doiraviy o‘zaro ta’sir mavjud: yarim sharlar po‘stlog‘i harakatni yuzaga 
chiqaruvchi afferent impulslarni yuboradi va harakat natijasida kelib 
chiqadigan qaytar afferent impulslar olib turadi. Shu tariqa harakat uning 
yuzaga chiqadigan sharoitiga (o‘zgaruvchan sharoitga) aniq moslanadi va 
harakat reaksiyasi olinadigan natijalarga qarab y o i-y o ia k a y qayta quriladi.
Katta yarim sharlar po‘ stlog‘ i boshqaradigan harakat reaksiyalarining 
xarakterli xususiyati shuki, ular individual hayot tajribasi natijasida, mashq 
qilish jarayonida vujudga keladi.
162

---

M uayyan harakatlar yig ‘indisini k o ‘p marta takrorlash y a ’ni mashq 
qilish ularning avtomatlashuviga sabab b o ia d i, shunga k o ‘ra harakatlar 
aniqroq, zarur darajada chaqqon, kuch va amplitudasi shu harakat aktini 
bajarishda hal qilinadigan vazifaga m uvofiq b o iib qoladi. Ortiqcha 
harakatlar mashq qilish jarayonida barham topadi.
Odam ning yurishi, yugurishi, tikka turishi va mehnat jarayonida 
bajaradigan k o ‘p harakatlar avftomatlashgan harakat aktlari hisoblanadi.
M iyaning qon bilan ta ‘minlanishi va likvor.
Miyaning qon bilan ta ‘minlanishi.
Bosh miya villiziy davrasini hosil 
q iladigan ikkita uyqu arteriy asid an va ikkita um urtqa p o g ‘onasi 
arteriyasidan qon oladi; miya to ‘qimasini qon bilan ta ’minlaydigan arte­
rial tarmoqlar villiziy davrasidan chiqadi.
Bosh miya qon bilan uzluksiz ta ’minlanishi normal faoliyat uchun 
m uhim sh artd ir. Q on k elm ay q o ‘y g a n d a y o k i qon k e lish i ju d a
k a m a y g a n d a , b o sh q a h a r q a n d a y h u ja y ra o ‘z fa o liy a tin i n e rv
hujayralaridan tez to ‘xtatmaydi; miyaning vaqtincha qonsirashi hushdan 
ketishga sabab b o ia d i. Miya kislorodga, oziq moddalarga, jum ladan 
glyukozaga ehtiyoji katta b o ig an lig i uchun qon ta ’minotiga juda sezgir 
b o ia d i, y a ’ni qonning kamroq kelishi m iyaga juda tez ta ’sir etadi.
Bosh miya katta yarim sharlari p o ‘stlog‘i zo ‘r berib ishlaganda miya 
tomirlari kengayib, qon k o ‘proq keladi. Jumladan, arifmetik masalalami 
yechishda, kitob o ‘qishda va shunga o‘xshash hollarda miya ko‘p qon 
oladi. Kalla suyagi jarohatlanib teshilgan kishilar ustida shunday kuzatishlar 
o ‘tkazilgan. Miya pulsatsiyasini va miyaning qon bilan ta ’minlanishini 
kalla suyagidagi o‘sha teshik orqali qayd qilsa b o ia r edi. Kalla suyagiga 
shikast yetkazmasdan turib miyada qon aylanishini tekshirishga imkon 
beradigan zamonaviy elektron asboblar (reopletizmograflar va hokazo) 
yordamida ham shunday kuzatishlar o‘tkazilgan.