O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

yadrcmi va tarqoq elementlarni
ajratish kerak, deb 
xulosa chiqargan edi. Keng sohada joylashgan va analizator yadrosidagi 
kabi reseptorlardan im pulslar oladigan nerv hujayralarini I.P.Pavlov 
tarqoq elem entlar, deb atagan edi. A nalizator yadrosi yem irilganda 
funksiyalar tarqoq elem entlar borligi tufayli kom pensatsiyalanadi. 
A nalizatorlarning miya p o ‘stlog‘idagi uchlarida nerv hujayralari sensor 
sohalarda k o ‘proq to ‘plangani uchun b o is a kerak, odamda funksiyalar 
kompensatsiyasi ham kamroq b o ia d i.
K atta yarim sharlar p o ‘s tlo g ‘ining assotsiativ sohalari.
Yuzaga 
chiqarilgan potensiallami qayd qilish shuni ko‘rsatdiki, afferent impulslar 
talamus yadrolaridan sesor sohalargagina emas, balki shu bilan bir vaqtda 
yondosh sohalarga ham kiradi. Katta yarim sharlar p o ‘stiog‘ining shu 
sohalari 
assotsiativ sohalar
deb ataladi (ularyuqorida ko‘zdan kechirilgan 
birlamchi sensor sohalardan farq qilinib, 
ikkilamchi sensor sohalar
deb 
ham ataladi).
Assotsiativ sohalar sensor sohalarning chekkasi b o ‘ylab joylashadi 
va ulardan hamma tomonga 1-5 sm chamasida yoyiladi.
Assotsiativ sohalardagi hujayralarning muhim xususiyati shuki, ular 
turli reseptorlaming periferik ta’sirlariga reaksiya k o isa ta oladi. Masalan,, 
mushukning ikkilamchi eshituv sohasida shunday qismlar topilganki, 
ularda tovush ta’sir etgandagina emas, yo ru g iik ta ’sir etganda yoki teriga 
elektr toki ta ’sir etganda ham yuzaga chiqarilgan potensiallar paydo 
b o ia d i. Har xil reseptor sistemaridan impuls olib keluvchi afferent y o ila r 
ik k ila m c h i s e n s o r s o h a la rn in g p o ‘s tlo q d a g i h u ja y ra la r id a
konvergensiyalanishi shundan guvohlik beradi.
Assotsiativ sohalami olib tashlash natijasida sezuvchanlikning shu 
turi y o ‘qolmaydi, lekin ayni vaqtda k o ‘pincha ta ’siming ahamiyatini 
to ‘g ‘ri baholash qobiliyati buziladi. Masalan,, odamda ikkilamchi ko‘ruv 
sohasi h iso b lan a d ig an 18 va 19-m aydonlar (B rodm an b o ‘yicha) 
yemirilganda bemor hech qachon k o ‘r b o iib qolmaydi, ammo k o ‘rgan
154

---

narsasini baholash qobiliyatidan mahrum b o iib qoladi. Shu jum ladan, 
bem or o ‘qiyotganda so‘zlaming m a’nosiga tushunmaydi.
Yarim sharlar p o ‘stlog in in g ch akka sohasidagi ikkilamchi eshituv 
sohasi yem irilsa, bem or k o ‘pincha eshitgan so ‘zlarining m a ’nosini 
tushunmaydigan b o iib qoladi.
Bu faktlarning ham m asi shuni k o ‘rsatadiki, katta yarim sharlar 
p o ‘stlo g id a ta ’sirlami analiz va sintez qilish jarayonlarida assotsiativ 
sohalar muhim ahamiyat kasb etadi. Evolyutsion taraqqiyot jarayonida 
katta yarim sharlar p o ‘stlog‘idagi assotsiativ sohalarning egallagan 
maydoni tobora ortib borganligi va odamda eng katta miqdorga yetganligi 
ham shundan guvohlik beradi.
Odamda assotsiativ sohalarning sensor sohalardan farq qiladigan 
muhim xususiyati shuki, ular yem irilganda m uayyan funksiyalar faqat 
qisqa vaqt buziladi. Yarim sharlar p o ‘stlo g 1 ining qolgan qism lari 
keyinchalik yem irilgan assotsiativ sohalar funksiyasini o ‘z zimmasiga 
oladi va shikastlanish kopmensatsiyalanadi.
K a tta ya rim sh a rla r p o 'stlog ‘ining m otor sohalari.
Yuqorida 
k o is a tilg a n id e k , katta yarim sharlar p o ‘s t! o g id a m arkaziy nerv 
sistemasining pastroqdagi b o iim larig a - p o ‘stloq ostidagi yadrolarga, 
miya o ‘zaniga, orqa miyaga aksoni boradigan nerv hujayralari mavjud. 
Bu neyronlarning k o ‘pchilik qismi oldingi markaziy pushtada, Roland 
egatidan oldinda to ‘plangan. Bu soha 
motor soha
deb ataladi. Ana shu 
sohaning hosil qilgan hujayralaming xarakterli xususiyati shuki, Besning 
gigant piramidal hujayralari bor, bu hujayralaming uzun o ‘siklari piramidal 
y o i tarkibida orqa miyaning oraliq va harakatlantiruvchi neyronlariga 
yetib boradi. Odam da m otor sohaning fazoda joylashuvi quyidagi 38- 
rasmda ko ‘rsatiigan.