O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

36-rasm. 
Elektroensefalografiya. EEGning asosiy ritmlari.
Odamdagi alfa-ritmga o ‘xshaydigan tebranishlar shunga o ‘xshash 
sharoitda laboratoriya hayvonlarida ham qayd qilinadi va 
alfasimon
ritmlar
deb a t a l a d i ^ /
{ B eta-ritm
sekundiga 13 dan ortiq tebranishli va 20-25 
mkv
gacha 
am p litu d ali c h asto talar b ilan t a ’riflan ad i. B u ritm yarim sh arlar 
p o ‘stlo g ‘ining peshona b o iim la rid a k o ‘proq va tepa b o ‘lim larida 
birmuncha kamroq seziladLfHar xil ta ’sirlar berilganda, ayniqsayorugiik 
tu sh irilg an d a aqliy ishda m asalan,, arifm etik m asala yechilganda 
emotsional qo‘z g ‘alishda va shunga o ‘xshash hollarda yarim sharlar 
p o ‘stlog‘ining ensa sohasida alfa-ritm tezda beta-ritm bilan almashinadi. 
A qliy faoliyatda diqqat e ’tiborga qancha k o ‘proq z o ‘r berilsa yoki 
reseptorlar qancha kuchliroq ta ’sirlansa alfa-ritm shuncha tezroq beta- 
ritm bilan almashinadi. Turli ta ’sirlar berilganda Roland ritmi ham beta- 
ritm bilan alm ashinadi, lekin q o ‘l-oyoq harakatlanganda vujudga
147

---

keladigan proprioreseptiv t a ’sirlar bu ritm ga ayniqsa kuchli ta ’sir 
k o ‘rsatadi,
<
^Teta-ritm
potensiallam ing sekundiga 4-8 chastotali 100-150 
mkv
amplitudali tebranishlaridan iborat. Uyqu vaqtida va turli patologik 
sharoitda: gipoksiyada va o ‘rtacha chuqur narkozda shunday ritm
kuzatiladi. j
^
Delta-ritm
potensiallaming sekundiga 0,5-3,5 chastotali 250-300 
mkv
ampilitudali sekin tebranishlari bilan ta ’riflanadi. Chuqur uyqu vaqtida, 
chuqur narkozda, gipoksiyada va katta yarim sharlar po ‘ stlog ‘ idagi turli 
patologiya jarayonlarda delta-toiqinlar qayd qilinadi
Elektroensefalogramma to‘ lqinlarining kelib chiqish masalasi hali to ia
hal etilgani y o ‘q. M arkaziy nerv sistemasining boshqa boiim laridagi 
hujayralar kabi, yarim sharlar po‘stlog‘ining neyronlari ham ta ’sirlanganda 
yoki ularga boshqa nerv hujayralaridan im pulslar kelganda harakat 
potensiallarini vujudga keltira olishi hujayra ichiga kiritiladigan yoki 
hujayra sirtiga q o ‘yiladigan m ikroelektrodlar yordam ida tekshirib 
aniqlanadi. Katta yarim sharlar p o ‘stlog*idagi k o ‘pgina sinapslarda 
B u n d a n ta s h q a ri, h a ra k a t p o te n s ia lla r id a n o ld in p o s ts in a p tik
(qo‘zg‘aluvchi va tormozlovchi) potensialar paydo b o ia d i va ular ancha 
sekinroq o ‘tadi.
Elektroensefalogram m aning sust to iq in la ri asinxron ishlayotgan 
yakka neyronlardan k o ‘pchiligidagi harakat potensiallam ing algebraik 
y igindisidan iborat, deb faraz qilinardi. Ammo E.Edrian ilgari surgan bu 
fikr hozir e’tirof etilmay qo‘ydi, chunki yakka neyronlarning impuls faolligi 
bilan elektroensefalogramma to iq in la ri o ‘rtasida qandaydir b o g ia n ish
y o ‘qligi isbot etildi. B a’zi bir ta ’sirlarda elektr faolligining bu ikki turi 
butunlay tarqalib ketishi mumkin. Masalan,, efir narkozida yarim sharlar 
p o ‘stlo g ‘ining hujayralari h ara k at p o ten siallarin i vuju d g a k eltira 
o lm a y d ig a n b o i i b q o la d i, ayni v a q td a e le k tro e n se fa lo g ra m m a
potensiallarining sust tebranishlari qayd qilinaveradi va kuchayib qoladi.
A k sa ri ta d q iq o tc h ila rn in g fik ric h a , e le k tro e n s e fa lo g ra m m a
to ‘lqinlarining kelib chiqishi postsinaptik potensiallam ing algebraik 
y ig ‘indisiga b o g iiq . K atta yarim sharlar p o ‘stlog‘iga m arkaziy nerv 
s iste m a sin in g b o sh q a b o iim la r id a n im p u lsla r k e lis h ig a q arab , 
postsinaptik potensiallam ing yig‘indi natijalari har xil bo ia d i.
Katta yarim sharlar p o ‘stlog‘idagi va hujayralarining katta guruhi 
sin x ro n q o ‘z g ‘alg a n d a p o stsin a p tik p o te n sia lla m in g q o ‘sh ilish i 
( y ig ‘ilis h i) n a tija s id a a jra tib o lu v c h i e le k tro d la rd a e le k tr o e n ­
sefalogrammaning yuksak amplitudali, sust alfasimon yoki deltasimon
148

---

toiqinlari qayd qilinadi. Katta yarim sharlar po‘stlog‘iga afferent impulslar 
kamroq kelganda (odam k o ‘zini yumganda,tinch va qorong‘u binoda 
turganda), shuningdek, uyqu va narkoz vaqtida shunday holat kuzatiladi. 
Yarim sharlar p o ‘stlog‘i afferent impulslar kelib tursa, elektrod ostidagi 
turli hujayralar postsinaptik potensiallar bir vaqtda vujudga kelmay, 
elek tro e n se falo g ra m m a p o te n sia lla rn in g b e ta -ritm tip id ag i p a st 
am plitudali tez-tez tebranishlari qayd qilinadi. Uyqudan u y g ‘onish 
vaqtida va tiyraklikda elektroensefalogramma shunday o ‘zgaradi. M iya 
o ‘z a n in in g re tik u ly a r fo rm a tsiy a sig a t a ’sir e tilg a n d a elek tro en - 
sefa lo g ram m ad a su st ritm la r tez ritm la rg a ay lan ad i. B u h o d isa