O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Oqimtir yadro funksiyalari. 
Oqimtir yadro y o k i palidum
(glo­
bus pallidusj oraliq m iyaga taqalib turadi va katta yarim sharlardagi 
yasmiqsimon yadro (nucleus lentiformis) tarkibiga kiradi, ichki kapsulasi 
bilan talam usdan ajralib turadi.
Pallidum - harakatlantiruvchi yadrodir. U ta ’sirlanganda asosan 
qarama-qarshi tomondagi b o ‘yin, qo‘l-oyoq va butun tana muskullari 
qisqarishi mumkin.
Oqimtir yadro talamusdan keladigan va talamo-pallidar reflektor yoyini 
tutashtiradigan tolalar orqali afferent impulslar olib turadi.
Oqimtir yadro o‘rta miya va keyingi miya markazlariga effektor tolalar 
orqali b o g ‘langani uchun shu m arkazlarning ishini boshqaradi va 
uyg‘unlashtiradi. Pastroqdagi yadrolam i, asosan o‘rta m iyaning qizil 
yadrosini torm ozlash oqim tir yadroning funksiyalaridan biridir. Shu 
sababli odatda oqimtir yadro zararlanganda skelet muskullarining tonusi 
oshib k etad i 
(g ip erto n u s),
chunki qizil yadro o q im tir yadro n in g
tormozlovchi ta ’siridan qutiladi.
Katta yarim sharlar p o ‘stlog‘idagi m otor zonaning ta ’sirlanishiga 
javoban skelet muskullarining qisqarishi oqimtir yadroga elektr toki bilan 
ta ’sir etilganda tormozlanadi. Bu effektlar ham o ‘rta miyadagi oqimtir 
yadro bilan qizil yadroning o ‘zaro b o g ‘langanligidan kelib chiqadi. 
Talamus-gipotalamus-pallidum sistemasi yuksak darajadagi hayvonlarda 
shartsiz murakkab reflekslar - himoyalanish, tusmollash, ovqatlanish, 
jinsiy reflekslam ing yuzaga chiqishida qatnashadi. Bu reflekslaming 
hamma 
polidar hayvonda
b o iib , yoylari odamda ham oqimtir yadro 
orqali o ‘tadi.
Oqimtir yadrosi zararlangan bemorlarda murakkab reflektor aktlaridan 
ko‘pchiligi yuzaga chiqmaydi; masalan,, ularda to ‘satdan kuchli tovush 
yoki yorug'lik ta’siriga javoban himoyalanish reaksiyalari ro ‘y bermaydi.
Har qanday m urakkab harakatga yo'ldosh b o ‘ladigan yordamchi 
harakatlam ing reflektor yoylari polidar tizim orqali o‘tadi. Odam biror 
harakatni bajarganda shu harakatni yuzaga chiqaruvchi muskullardan 
tashqari, biror bo‘g ‘imni ushlab turadigan yoki boshqa bo‘g ‘imlami 
harakatga keltiradigan bir qancha muskullarni ham taranglaydi, shunga 
k o ‘ra asosiy harakat mukammalroq va bir tekis bo ‘lib chiqadi. Masalan,, 
odam yurganda qo‘llarning qimirlashi va gavda vaziyati o ‘zgarganda bir 
qancha yordamchi harakatlar beo‘xshov, bir xil b o ‘lib qoladi; harakat 
aktlariga yordamchi harakatlar qo‘shilmaydi (gipokinez). Shu sababli

---

polidar bem orlar turqi o ‘zgarmay, yuzi qimirlamay turadi (niqobsimon 
yuz), bu bem orlam i birinchi qarashdayoq shu simptomdan tanib olinadi.
T a rg 'il tana fu n k siy a la ri.
O xirgi m iy an in g p o ‘stloq ostidagi 
m arkazlaridantarg‘il tana (corpus striatum)ning ahamiyati kattaroq.
Sutem izuvchi hayvonlarda yarim sharlar p o ‘stlog‘idan keladigan 
va ichki kapsula deb ataladigan nerv tolalari tutam i targ ‘il tanani ikki 
qismga: dumli yadro (nusleus caudatus) va p o ‘choqqa (putamen) ajratib 
turadi.
Targ‘il tanaga asosan talam usdan, qism an p o ‘stloqdan afferent 
impulslar keladi, efferent impulslar esa targ‘il tanadan asosan oqimtir 
y ad ro g a b o rad i. T arg ‘il ta n a g a m u sta q il h a ra k a t fu n k siy a la rin i 
o‘tamaydigan, ammo filogenetik jihatdan qadimgiroq harakat yadrosi- 
pallidum funksiyalarini nazorat qiladigan effektor yadro deb qarashadi. 
Targ‘il tana oqimtir yadroning shartsiz reflektor faoliyatini boshqaradi 
va qisman tormozlaydi, y a ’ni oqimtir yadro qizil yadroga qanday ta ’sir 
etsa, targ‘il tana oqimtir yadroga o‘shanday ta ’sir etadi.
D um li y ad ro g a p a st c h asto tali e le k tr to k i b ila n t a ’sir etilsa, 
hayvonning xulq-atvori o ‘zgarishi, y a ’ni hayvon mudrab uyquga ketishi 
va katta yarim sharlar po‘stlog‘ idagi neyronlarning reaksiya vaqti uzayishi 
yaqinginada k o ‘rsatib beriladi. Bu natijalar talam usning nospesifik 
yadrolariga dumli yadroning ta ’sir etishiga b o g 'liq ; talam usning bu 
yadrolari bosh miya p o ‘stlog‘ini faollashtiradi.
O dam ning targ ‘il tanasi zararlanganda 
atetoz
(qo‘l-oyoqlarning 
stereotip ritm ik harakatlari) va xoreya (hech qanday tartib va izchillik 
bilan davom etmaydigan kuchli va noto‘g ‘ri harakatlar deyarli hamma 
muskullami o ‘z ichiga oladi - «avliyo Vitt raqsi») kuzatiladi. Atetos ham, 
xoreya ham ta rg ‘il tan an in g o q im tir y ad ro g a torm ozlovchi t a ’sir 
ko‘rsatm ay qo‘yishi natijasidir, deb hisoblanadi.
Targ‘il tana zararlanganda himoyalanish, oriyentirovka va shu kabi 
shartsiz reflekslar ham xiyla kuchayadi. Har bir asosiy harakatga yo id o sh
b o ‘ladigan yordam chi harakatlar ham ancha kuchayadi (yordam chi 
harakatlarning kuchayishi giperkinez deb ataladi). Ayni vaqtda muskullar 
tonusi o ‘zgaradi, odatda esa pasayadi (gipotonus). Buning sababi shuki, 
targ‘il tana zararlanganda pallidum torm ozlanish protsessidan qutiladi. 
Targ‘il tan a zararlanganda k uzatiladigan h o d isalar (giperginez va 
gopotonus)ga oqim tir yadro zararlanganda kuzatiladigan hodisalar 
(gipokinez va gipertonus) qarama-qarshidir.
H ozir targ‘il tanani apparatining p o ‘stloq ostidagi oliy boshqaruvchi
- koordinatsion markazi deb hisoblashadi.
140

---

B a’zi eksperimental m a’lumotlarga qaraganda, modda almashinuvi 
issiqlik hosil b o iish i va chiqarilishi, tom ir reaksiyalarini idora etiuvchi 
oliy vegetativ koordinatsion markazlar ham targ‘il tanada ekan. Jumladan, 
ta rg ‘il tananing t a ’sirlan ish i n a tija sid a b ir qancha ichki organlar 
fu n k siy asin in g o ‘zg arish in i k u zatg an V .Y a.D anilevskiyning eski 
m a’ lumotlari shundan guvohlik beradi. Shartsiz reflektor harakatlami va 
vegetativ reaksiyalarni integratsiyalaydigan, ularni xulk-atvorining 
yagona butun akti qilib birlashtiradigan markazlar targ ‘il tanada b o is a
kerak. Targ‘il tana gipotalamus bilan b o g ian g an i tufayli, vegetativ nerv 
sistemasidan innervatsiyalanadigan organlarga ta ’sir etadi.