O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

Talamusning assotsiativ
yadrolari uning asosan oldingi qism ida 
b o iib , talamusning k o ‘chiruvchi yadrolaridan impulslar oladi va ulam i 
m iya p o ‘stlo g ‘ining asso tsiativ so h alarig a o ‘tk azadi. A ssotsiativ 
yadrolarga lateral yadrolar, m ediodorsal va yostiqsim on (pulvinar) 
yadrolar kiradi. Talamusning assotsiativ yadrolari, shuningdek, (yanada 
k o ‘proq) katta yarim sharlar p o ‘stlog‘idagi assotsiativ sohalar filoginez 
jarayonida kattalashib boradi. Odam talamusidagi assotsiativ yadrolar 
ayniqsa yaxshi rivojlangan.
T alam usning lateral yadrolari im pulslarni k atta yarim sharlar 
p o ‘stlog‘ining tepa sohasiga o ‘tkazadi. Yostiqsimon yadroning lateral 
qismi ensa bo‘lagidagi k o ‘ruv assotsiativ zonasiga, pulvinar-ning m e­
dial qismi esa katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ining chakka bo‘lagidagi 
eshituv assotsiativ zonasiga impuls o‘tkazadi.
M ed io d o rsal y adro k a tta y arim sh a rla r p e sh o n a b o ‘la g in in g
p o ‘stlog‘iga, limbik sistemaga, shuningdek, gipotalamusga bog'liq.
Yarim sharlar p o ‘stlo g ‘ining assotsiativ zonaliri bilan talam us 
yadrolari o ‘rtasida, shuningdek, katta yarim sharlar po ‘stlog‘ining sen­
sor zonalari bilan ko‘chiruvchi yadrolar o ‘rtasida qaytar aloqalar bor, 
miya po‘stlog‘iga o‘tkaziladigan va undan olinadigan impulslar shu qaytar 
aloqalar orqali doira b o ‘ylab o ‘zaro ta ’sir etishi mumkin.
T a la m u sn in g n o s p e s ifik y a d ro la ri.
T a lam u sn in g n o s p e s ifik
yadrolariga b a ’zi fiziologlar retikulyar formatsiyaning diensefalik qismi 
deb qarashadi. Am m o talam usning nospesifik yadrolari m orfologik 
s tru k tu ra s i v a fu n k s iy a s ig a k o ‘ra m iy a o ‘z a n in in g re tik u ly a r 
formatsiyasidan farq qiladi. G.Jasper elektrofiziologik eksperimentlarga 
asoslanib talamusning nospesifik sistemasi yarim sharlar po‘stlog‘ining 
tez va qisqa muddatli faollashishida qatnashadi, degan xulosaga keldi. 
M iya o ‘zanining retikulyar formatsiyasi esa sust va uzoq faollashishni 
vujudga keltiradi.
0 ‘rta miyaning retikulyar formatsiyasi butun miya p o ‘stlog‘ining 
tonusini saqlab turadi, m iya p o ‘stlog‘ining qaysi strukturalari aniq 
refle k to r reak siy alarn in g yuzaga chiqishida qatnashsa, faq at shu 
strukturalami talamusning nospesifik yadrolari faollashtiradi. Jumladan, 
talam u sn in g n o sp esifik y ad ro lari tiy ra k organizm d iqqat e ’tib o r 
jarayonlarini tashkil etishda qatnashadi.
Retikulyar formatsiya orqali miya p o ‘stlog‘iga kiradigan afferent 
impulslar odamda muayyan sezgilarni vujudga keltirmaydi, ammo ular 
spesifik sensor y o ‘llar orqali keluvchi im pulslarga jav o b an m iya 
p o ‘stlog‘ining reaksiyalarini kuchaytiradi.
137

---

Talamusning nospesifik yadrolari bilan k o ‘chiruvchi va assotsiativ 
yadrolar o ‘rtasida, shuningdek, talamus bilan po‘stloq ostidagi tuzilmalar 
o‘rtasida o ‘zaro keng aloqalar bor. Talamusning nospesifik yadrolaridan 
faqat ikkitasi - oldingi ventral yadro bilan retikulyar yadro bevosita 
katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ining turli qismlariga tola beradi.
S e zg ila rn in g sh a k lla n ish id a ta la m u sn in g ish tiro ki.
T alam us 
sezgilarning kelib chiqishida qatnashadi, chunki u turli reseptorlar 
ta’sirlanganda kelib chiquvchi impulslarni katta yarim sharlar po‘stlog‘iga 
o ‘tkazishdan tashqari, olingan axborot talam us y adrolarida qayta 
ishlanadi, shuning natijasida sezgilar xarakteri o ‘zgaradi.
K o‘pgina tadqiqotchilar (G.Ged va boshqalarjning fikricha, talamus 
og‘riq sezuvchanlikning oliy markazidir. Bu fikr quyidagi dalillarga 
asoslanadi. Odamdagi neyroxirurgiya operatsiyarida bosh m iya katta 
yarim sharlar p o ‘stlog‘ining turli qismlariga bevosita ta ’sir etilsa, og'riq 
hissi ju d a kam dan-kam paydo b o ‘ladi. T a’sir etuvchi elektrodlar 
talam usga q o ‘yilganda esa, ro ‘y-rost o g ‘riq reaksiyalari va nohush 
sezgilar ro ‘y beradi. Shunga k o ‘ra talam usning b a ’zi bir kasalliklarida 
azobli o g ‘riq sezgilari paydo boT ishini n ev ro p a to lo g -k lin itsistlar 
qadim dayoq payqashgan. Salgina ta ’sir-teriga tegish, ignani salgina 
bosish, tovush yoki y o r u g iik ta ’siri bunday bem orlarda eng og‘ir og‘riq 
tu tish ig a sabab b o ‘ladi. B a ’zan esa talam us zararlanganda o g ‘riq 
sezgilarini idrok etish buziladi, analgeziya holati ro ‘y beradi, bunda 
og‘rituvchi ta ’sirlar og‘riq sezgilarini yuzaga chiqarm aydi. N ihoyat 
organizmning odatda og'rik hissi bilan davom etadigan tipik reaksiyalarini 
hayvonlar ustidagi tajribada katta yarim sharlar p o ‘stlo g ‘ini olib 
tashlagandan keyin (talamik hayvonlarda) yuzaga chiqarish mumkin.
Miya o ‘zanining retikulyar formatsiyasi og‘riq reaksiyalarining kelib 
chiqishida muhim ahamiyat kasb etishi so‘nggi vaqtdagi tadqiqotlarda 
aniqlandi. B a’zi narkotik moddalar, masalan,, barbituratlami kiritish y o ‘li 
bilan retikulyar formatsiya ishdan chiqarilganda va shu tariqa bosh miya 
yarim sharlar p o ‘stlog‘iga retikulyar form atsiyaning k o ‘tariluvchi, 
faollashtiruvchi ta ’siri to ‘xtatib qo‘yilganda og‘riq reaksiyalari susayadi.
A m m o k e ltirilg a n fa k tla rn in g h am m asi o g ‘riq se z g ila rin in g
shakllanishida katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ining ishtirok etishini to'la 
inkor etolmaydi. M iya p o ‘stlog‘ining ahamiyati shu bilan isbot etiladiki, 
og‘rituvchi ta ’sirlarda sensor sohalarda yuzaga chiqarilgan potensiallar 
qayd qilinadi, binobarin og‘riq reseptorlaridan miya po‘stlog‘iga impulslar 
yetib boradi. O g‘riq sezgilari ishontirish yo‘li bilan susaytirilishi mumkin 
(tu g ‘ruqni o g ‘riq siz la n tirish d a shu fak td an fo y d alan ilad i). M iya
138

---

po‘stlog‘inig sensor zonalari zararlanganda og'rituvchi ta ’sir berilgan 
joyni aniq bilib b o ‘lmaydi.