O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

B u y ra k usti bezlarining ichki sekresiyasi.
B uyrak usti bezlari 
p o ‘stloq va m ag‘iz qavatidan iborat, ular tuzilishi va vazifasi jihatidan 
turlicha bo‘lgan ichki sekresiya bezlaridir, bulardan chiqadigan gormonlar 
o ‘z ta ’siri jihatdan ham katta farq qiladi.
Buyrak usti bezlari po‘stlog‘ining hujayralari ginetik jihatdan epeteliy 
hujayralariga yaqin turadi. U lar uchta sohani tashkil qiladi: tashqi- 
koptokchali soha, o ‘rta -tutam Ii soha va ichki - t o ‘rli soha.
Koptokchali sohalarda mineralokortikoidlar sintezlanadi, ulardan eng 
faoli aldosterondir. Tutamli sohada esa glyukokortikoidlar sintezlanadi. 
Turli sohada esa oz miqdorda jinsiy gormonlar sintezlanadi.
Aldosteron
buyrakning distal kanalchalarida N a+ reabsorbsiyasini 
va bir vaqtning o ‘zida kaliy ionlarini siydik bilan k o ‘p chiqib ketishini 
kuchaytiradi.
B unday natriy-kaliy alm ashinuvining faollashuvi ter va so ‘lak 
bezlarida, ham da ichaklarda ham ro ‘y beradi. Bu qon plazm asining 
elek tro lit tarkibini o ‘zgarishiga olib keladi (gip ern atriy em iy a va 
gipokaliyemiya). Bundan tashqari,, N a+ ionlari yuzaga chiqargan, sust 
osmomotik gradiyent b o ‘yicha qayta suriladigan suvning reabsorbsiyasi 
ham ortadi. Bu esa qon-tomirlarda harakatlanuvchi qonning hajmini 
o sh ira d i v a b u n in g n a tija s id a a rte ria l b o sim o rta d i. Suv q ay ta 
so ‘rilishining kuchayishi hisobiga diurez kamayadi. A ldosteronning 
sekresiyasi ortganda, organizmning shishishga moyilligi ortadi, bu esa 
organizm da natriy va suvning ushlanib qolinishidan kelib chiqadi. 
Aldosteron gormoni ta ’sirida buyrak kanalchalarida N + ionlari sekresiyasi 
ham k u c h a y a d i, bu e sa u la rn i h u ja y ra la ra ro s u y u q lik d a
konsentratsiyasining pasayishiga olib keladi va kislota-ishqor holati 
o ‘zgaradi (alkaloz).
A ld o ste ro n g o rm o n se k re siy a sin in g p a sa y ish i o rg a n iz m d a n
n a triy va su v n in g k o ‘p lab c h iq ib k e tis h ig a sab ab b o 'la d i, o ‘z 
n av b a tid a q o n -to m irla rd a h a ra k a tlan ay o tg an qon h ajm i va arterial

---

b o s im p a s a y a d i. B u n d a y h o la tla r d a o r g a n iz m d a s ir k u ly a to r
k a r a x t l i k y u z a g a k e l a d i . B u v a q td a q o n d a k a l i y n i n g
k o n se n tra tsiy a si o rtib k etad i, bu esa y u ra k fao liy a tin in g tu rg ‘un 
is h la s h in in g b u z ilis h ig a o lib k e la d i, B u n d a n ta s h q a ri, y u ra k
aritm iyalari ham kuzatiladi.
Aldosteron gormon sekresiyasini idora etuvchi asosiy omil bu re- 
nin-angiotenzin-aldosteron tizimining faoliyatidir. Arterial bosimning 
pasayishi, avtonom nerv tizimi simpatik qismining qo‘zg‘alishiga olib 
keladi, bu esa buyrak qon-tomirlarining torayishi bilan tugaydi. Buyrakka 
keluvchi qon-tomirlarda qon miqdorining ozayishi, yukstaglom erulyar 
apparatdan renin ajralib chiqishi ortadi. Renin plazmadagi 6-globulin 
angiotenzinga ta ’sir etib, uni angiotenzinga I aylantiradi. Hosil b o ig a n
an g io te n z in 1 k e y in an g io te n z in II a y lan ad i, bu esa ald o ste ro n
sek resiy asin i k u ch ay tirad i. A ld o stero n n in g hosil b o i i s h i qay tar 
b o g ia n is h m exanizm i b o ‘yicha ham ortishi m um kin. A gar qonda 
giponatriyemiya va giperkalsiyemiya kuzatilsa, sezilarli darajada boim asa 
ham bu g o rm o n n in g se k re siy a si k o rtik o tro p in to m o n id a n ham
stimullanadi.
Glyukokortikoidlar (gidrokortizon, kortikosteron, kortizon). Ular
hamma turdagi moddalar almashinuviga ta ’sir etadi.
a) G lyukokortikoidlar ta ’sirida oqsillar parchalanishi stimullanadi. 
Bu ta ’sirning asosida qon plazm asidan hujayra ichiga am inokislotalar 
transportining keskin sekinlashuvi yotadi, bu esa oqsillar biosintezi 
b o s q ic h la rin i to rm o z la y d i. O q s illa rn in g k a ta b o liz m i m u sk u l 
m assasining kam ayishiga, osteoparozga va shuningdek, yaralarni 
bitish tezligining pasayishiga olib keladi. O qsillarning parchalanishi, 
h azm q ilis h tra k ti s h illiq q a v a tin in g h im o y a s o h a s id a o q sil 
kom ponentlarining kam ayishiga olib keladi. Bu holat xlorid kislotasi 
va pepsinning agressiv ta ’sirini oshiradi va natijada peptik yaralar 
hosil b o iis h ig a olib keladi.
b) G lyukokortikoidlar yog‘ni y o g ‘ depolaridan m obilizatsiyasini 
kuchaytiradi va qon plazm asida y o g ‘ kislotalari konsentratsiyasini 
oshiradi. Shular bilan bir qatorda yuz sohasida, k o ‘krak va gavdaning 
yon bosh sohalarida yog‘ning to'planishiga olib keladi.
v) O rganizm ga glyukokortikoidlarning yuborilishi qon plazm asida 
glyukoza m iqdorining o rtishiga olib keladi (giperglikem iya). Bu 
effektning asosida esa glyukoneogenez jarayoniga stim ullovchi ta ’sir 
yotadi. O qsillar katabolizm i natijasida hosil b o ig a n k o ‘p m iqdordagi 
am inokislotalar, jig ard a glyukoza sintezi uchun ishlatiladi. Bundan

---

ta s h q a ri,, g ly u k o k o r tik o id la r g e k s o k in a z a fe rm e n ti fa o llig in i 
in g ib ito rlay d i, bu h o lat glyu k o zan in g to ‘q im alard a sarflan ish ig a 
to ‘sqinlik qiladi. M a iu m k i, glyukokortikoidlar miqdori k o ‘p b o ig a n d a
o rg a n iz m n in g a so siy e n e rg iy a m an b ai b o ‘lib , yog* k is lo ta la ri 
h is o b la n a d i, b u n d a g ly u k o z a n in g m a ’lum m iq d o ri e n e rg e tik
sarflanishdan xalos b o ‘ladi va qonda glyukoza m iqdorining ortishiga 
olib keladi (giperglikem iya). G iperglikem ik effekt, stress paytida 
g lyukokortikoidlar ta ’sirining am alga oshishida asosiy kom ponent 
b o iib hisoblanadi. Organizm da glyukoza k o ‘rinishida energetik zahira 
to'planadi, glyukozaning parchalanishi esa ekstremal stim ullar ta ’sirini 
yengishda organizm ga yordam beradi. G lyukokortikoidlar uglevodlar 
alm ashinuviga o ‘zining t a ’sir etish xarak terig a k o ‘ra insulinning 
antogonisti b o i i b hisoblanadi. D avolash m aqsadida uzoq vaqt bu 
gorm onlam i qabul qilish yoki organizmda uni hosil b o iish in in g keskin 
k o ‘payishi steroid diabeti degan kasallikka olib keladi.