O. T. Alayiya, sh. Q, Q o d ir o V a. N. Q q d ir o V, sh. H. H a m r o q u lo V e. H. H a lilo y

p a ra tireo id bez
bor, 
bulardan ikkitasi qalqonsim on bezning orqasida, qolgan ikkitasi esa 
qalqonsimon bezning pastki qutbida joylashadi. Bez to ‘qimasi qon va 
limfa tomirlariga boy. Qalqonsimon oldi bezlari hiqildoqning yuqori 
nervidan innervatsiya oladi.
O rganizm dagi kalsiy alm ashinuvi paratgorm on va kalsiotonin 
hisobiga amalga oshadi.
Paratgormon yoki paratirin qalqonsimon oldi bezlarida sintezlanadi. 
U qondagi kalsiy miqdorini oshiradi. Bu gormonning nishon-a’zolari 
suyak va buyrakdir. Suyak to ‘qim asida paratirin osteoklastlar vazifasini 
kuchaytiradi, bu o ‘z navbatida suyakning demineralizatsiyasiga hamda 
qon plazm asida kalsiy va fosfor m iqdorining ortishiga olib keladi. 
Paratgormon buyrak kanalchalarida kalsiy qayta so‘rilishini stimullaydi. 
F o s fa tn i q a y ta s o ‘r ilis h in i esa to rm o z la y d i. B u h o la t esa 
giperkalsiyemiyaga va fosfaturiyaga olib keladi. Fosfaturiyaning yuzaga 
chiqishi, ushbu gormonning giperkalsiyemik effektini amalga oshirishda 
katta ahamiyatga ega. Kalsiy fosfatlar bilan erimaydigan birikmalar hosil 
qiladi, fosfatlar siydik bilan katta tezlikda chiqadi, bu esa qonda erkin 
kalsiy miqdorining ortishiga olib keladi. Paratgormon kalsitriol sintezini 
kuchaytiradi, bu esa vitam in D3 ning faol metaboliti b o iib hisoblanadi. 
Vitamin D 3 oldiniga terida ultrabinafsha nurlari ta ’sirida nofaol holatda
209

---

hosil b o ia d i, so ‘ngra esa paratgorm on ta ’sirida jig a r va buyrakda 
faollashadi. Kalsitriol ichak devorida kalsiyni b o g io v c h i oqsil hosil 
b o iis h in i te z la sh tira d i va n a tija d a k a lsiy n in g qayta s o ‘rilish in i 
kuchaytiradi, bu esa giperkalsiyemiyaga olib keladi.
Q alqonsim on oldi bezlari hayvonlarda olib tashlanganda hayvon 
tetanik titrashlardan o ia d i. B unga sabab qonda kalsiy m iqdorining 
kam ayib ketishi va nerv-m uskul q o ‘zg ‘aluvchanligining keskin ortib 
ketishidir. Bu paytda arzim agan tashqi t a ’sir m uskullar qisqarishiga 
olib keladi. Paratgorm on qonga k o ‘p ajratilganda, suyak to ‘qim asida 
osteoporoz kuzatiladi. Q onda kalsiy m iqdori keskin ortib ketadi, 
buning natijasida siydik chiqaruv organlarida tosh hosil b o iis h xavfi 
tu g ila d i.
Giperkalsiyem iya yurak faoliyatining tu rg ‘un ishlashini buzadi, 
Bundan tashqari, hazm qilish traktida, Sa2+ ionlarini stimullovchi ta ’siri 
natijasida oshqozonda gastrin va xlorid kislota hosil b o iish i buziladi, bu 
holat esa oshqozon yarasini vujudga keltiradi.
Paratgormon va triokalsitonin sekresiyasi qon plazmasidagi kalsiy 
miqdoriga b o g iiq holda manfiy qaytar b o g ia n ish tarzi b o ‘yicha idora 
etilad i, y a ’ni qonda kalsiy m iqdori kam ayib k etsa, p aratgorm on 
sekresiyasi ortadi, tireokalsitonin hosil b o iis h i esa torm ozlanadi. 
Homiladorlik, laktatsiya payti va ovqatda kal’siy miqdori oz b o ig a n d a
bunday fiziologik holat kuzatiladi. Qon plazmasida kalsiy konsentratsiyasi 
ortib ketsa, aksincha paratgormon sekresiyasi susayadi va tireokalsitonin 
hosil b o iis h i esa ortadi. Tireokalsitoninni qonda k o ‘p b o iish i, bolalar 
rivojlanishida katta ahamiyatga ega, sababi bu yoshda suyak skeleti 
shakllanadi. Bu jarayonning adekvat kechishi uchun tireokalsitonin zarur, 
chunki u qon plazmasidan kalsiyni absorbsialaydi va suyak to ‘qimasining 
hosil b o iish i va rivojlanishi uchun sarflanadi.
Qalqonsimon oldi bezlari olib tashlangandan so‘ng skeletning hamma 
muskullari tirishib q isq arad i, y a ’ni titraydi (paratireopriv tetaniya), bu 
holat sekin asta kuchayib va tez-tez takrorlanib turadi. Bu bezlam ing 
y o ‘qligi bora-bora o iim g a olib keladi, buning bevosita sababi shuki, 
nafas muskullarining tirishishi natijasida nafas buziladi. Qalqonsimon 
oldi bezlari olib tashlangach titrashga muskullarning o ‘zgarishi emas, 
b alk i m ark aziy nerv tizim i h o la tin in g o ‘zg arish i sabab b o ia d i. 
Harakatlantiruvchi nervlar kesilgan muskullarning titramasligi shundan 
dalolat beradi. Odamda paratireoid bezlar endokrin funksiyasini susayishi 
gipoparatireoz, hayot davomida vujudga kelishi yoki tug‘ma b o iish i 
mumkin. Gipoparatireozda qondagi kalsiy kamayganidan markaziy nerv
210

---

tizimining qo‘zg ‘aluvchanligi ortadi, natijada tetanik tirishishlar paydo 
bo‘ladi.
O dam larda tetaniyaning o ‘tk ir shakllari ham , latent shakllari ham 
u c h ra y d i. P a ra tire o id b e z la r v a z ifa si sa lg in a b u z ilg a n d a la te n t 
te ta n iy a p a y d o b o ‘la d i, b u n d a y u z v a q o ‘l m u s k u lla rig a to la
beruvchi nerv b o silgandagina m azkur m uskullar tirishadi. T u g ‘ma 
gip o p aratireo zd a bolalarda suyak, tish, soch o ‘sishi buziladi, bilak, 
k o ‘krak qafasi, halqum m uskullari va boshqa m uskullarning uzoq 
qisqarishi kuzatiladi.