Shtangensirkul va mikrometr yordamida aniqlash

---

2-Dars. Labaratoriya № 1: QATTIQ JISMLARNING ZICHLIGINI 
SHTANGENSIRKUL VA MIKROMETR YORDAMIDA ANIQLASH 
Ma’lumki, Nyutonning birinchi qonuniga ko‘ra, har qanday jism unga boshqa 
jismlar ta’sir qilmaguncha o‘zining tinch holatini yoki to‘g’ri chiziqli tekis 
harakatini saqlaydi.
Jismlarning tinch holatini yoki to‘g’ri chiziqli tekis harakatini saqlashiga 
inersiya deb ataladi. 
Agar jismga boshqa jismlar ta’sir etsa, ya’ni kuchlar ta’sir etsa va ular o‘zaro 
to’la kompensatsiyalanmasa, jism o‘z holatini o‘zgartiradi; tinch holatidan 
xarakatga keladi yoki to‘g’ri chiziqli tekis harakatidan o‘zgaruvchan harakatga 
o’tadi. Boshqacha aytganda, tezlanish bilan harakatlanadi. Tajribalar ayni bir hil 
kuch turli jismlarga turlicha tezlanish berishini, ta’sir etayotgan kuch qancha katta 
to‘lsa, jismning olgan tezlanishi xam shuncha katta to‘lishini ko‘rsatadi. Demak, 
jismning olgan tezlanishining kattaligi faqat ta’sir etayotgan kuchning 
kattaligigagina emas, balki jismlarning ba’zi xususiy xossasiga xam bog’liq to‘ladi. 
Jismning bu xossasi massa deb ataladigan fizik kattalik bilan xarakterlanadi. 
Odatda bir xil kuch ta’sirida kichikroq tezlanish olgan jismning massasi kichikroq 
to‘ladi. Tinch turgan katta massali jismning harakatga keltirish uchun kattaroq 
kuch bilan ta’sir etish kerakligi tajribalardan ma’lum. Bundan, jismning massasi 
qanchalik katta to‘lsa u o‘z harakatining o‘zgarishiga shunchalik ko‘p to’sqinlik 
ko‘rsatadi deb xulosa qilish mumkin. SHu, ma’noda jismning massasi inertsiya 
o’lchovidir deyish mumkin. Shuning uchun odatda, massasi kattaroq to‘lgan jism 
inertliroq deyiladi. Jismning massasi shu jismdagi modda miqdoriga to‘g’ri 
proportsional to‘ladi. Turli jismlarning massalarini taqqoslash uchun modda 
zichligi tushunchasidan foydalaniladi. Moddaning birlik xajmdagi massasi shu 
moddaning zichligi deyiladi. Agar m massali moddaning xajmi V to‘lsa, u xolda 
uning quyidagi formuladan topiladi. 
Moddalarning zichligi ularning tabiatiga va xaroratiga bog’liq to‘ladi. Xarorat 
ortishi bilan modda xajmining kengayish xisobiga zichlik kamayib boradi. 
Jismning massasi inertsial sanoq sistemalarida, ya’ni tezlanishsiz xarakatlanadigan 
sistemalarda o‘zgarmas kattalikdir. Yerga biriktirilgan sanoq sistema inertsial 
sanoq sistema to‘lgani uchun jismning zichligi geografik kenglik va balandlik 
bo‘yicha o‘zgarmaydi.