O. T. A L a V i y a, s h. Q. Q o d I r o V a. N. Q o d I r o V, s h. H. H a m r o q u L o V e. H. H a L i L o V

fa zo d a qo 'shilish
hodisasi shu bilan b o g 'lan g a n . P reg an g lio n ar b ir to lag a b o ‘sa g ‘adan 
past kuch bilan ta ’sir etilsa, postganglionar tolalarda harakat potensiallari 
vujudga kelm aydi. B ir necha pregan g lio n ar tola bir tolaga ta ’sir etish 
uchun q o 'lla n ilg a n kuch bilan t a ’sirlansa, postsinaptik q o ‘z g ‘atuvchi 
potensiallarning fazoda - m asofada q o 'sh ilish i sababli postganglionar 
tolalarda harakat potensiallari qayd qilinadi.
Simpatik nerv tugunlari da ayrim preganglionar tolalam ing ta ’sir sohalari 
qism an bir-birini qoplaydi. Shu sababli preganglionar tolalam ing ikki 
tutam iga bir y o 'la ta ’sir etilganda o kklyuziya hodisasi qayd qilinadi: 
preganglionar tolalam ing ikki tutam iga b o ‘sa g ‘adan yuqori kuch bilan bir 
y o 'la ta ’sir etish effekti shu tolalam ing tutam lariga alohida-alohida ta ’sir 
etish effektlarining arifmetik yig‘ indisiga nisbatan ham isha kam roq chiqadi.
171

---

P reg an g lio n ar nerv to lalarig a ta ’sir etilg a n d a nerv im pulslarining 
vaqtda qo'sh ilish
hodisasi ham ravshan k o 'rin a d i. Y akka stim ul hatto 
t a ’sir k u ch i k a tta b o 'lg a n d a ham , e ffe k t b e rm a y d i (a v to n o m nerv 
tizim ining neyronlari va m arkaziy nerv tizim ining k o 'p g in a neyronlari 
yakka stim u llar ta ’sirida q o 'z g 'a la olm aydi, bu xususiyatni 
iterativlik
deb atashadi). B unga qaram a-qarshi o 'la ro q , pregan g lio n ar tolalam ing 
ritm ik stim ullar bilan t a ’sirlanishiga javoban, postganglionar neyronlarda 
q o ‘z g ‘alish ja ra y o n i kelib chiqadi, chunki q o ‘z g ‘atuvchi postsinaptik 
p o ten siallar b ir v aq td a q o 'sh ila d i.
N eyronlararo sinapslarda nerv im pulslarining bir tom onlam a o'tishi, 
tu g u n g a k iritu v c h i a y rim p re g a n g lio n a r to la la r t a ’sir k o 'rs a ta d ig a n
sohalarning bir-birini qoplashi, postsinaptik potensiallam ing vaqtda ham 
fazoda qo'shilishi va okklyuziya shuni ko'rsatdiki, m arkaziy nerv tizimidagi 
neyronlar va sinapslam ing tuzilishi va xossalari qanday b o 'lsa , avtonom
nerv tizim idagi neyronlar va gangliy sinapslarining tuzilishi bilan xossalari 
ham o'shanday.
A vtonom nerv tizim i neyronlarining xarakterli xususiyati shuki, ularda 
vujudga k eladigan im pulslar birm uncha siyrak ritm li b o 'lib , sekundiga 
10-15 dan oshm aydi. M asalan, to m ir toraytiruvchi nerv tolalari orqali 
o 'ta d ig a n im pulslam ing m aksim al ritm i k o 'p in c h a sekundiga 6-8 dan 
oshm aydi. P reganglionar to lalam in g q o 'z g 'a lis h la r chastotasi avtonom
n e rv tiz im in in g n e y r o n la rid a v u ju d g a k e la d ig a n ta b iiy im p u ls la r 
chastotasidan o shib ketsa, sinapslarda q ism an u shlanib qoladi (blokada) 
va p o stganglionar n eyron siyrakroq ritm da q o 'z g 'a la d i. S hunday qilib,, 
nerv im pulslarining ritm i o 'zgartiriladi. Stim ulyatsiyaning sekundiga 100 
dan ortiq chastotasi q o 'z g 'a lis h la m in g sinaps orqali o 'tish in i batam om
to 'x ta tib (blokada qilib) q o 'y ad i.
Avtonom nerv tizimining gangliylari reflektor markazlarmi, ya’ni reflektor 
yoylar shu gangliylarda tutashadim i? Bu savol k o 'p m arta m uhokam a 
qilingan bo‘lsa-da, hanuz uzil-kesil oydinlashtirilgani yo'q. B a’zi a ’zolardagi 
nerv chigallarida, jum ladan m e’da va ichakdagi A uerbax chigalida tuzilishi 
bilan bir-biridan farq qiladigan va o 'zaro birikadigan ikki xil nerv hujayralari 
borligi (bu hujayralam i A.S.Dogel topgan) avtonom nerv tizimining gangliy 
va chigallarida reflektor yoylarining tutashuvi mumkinligini ko'rsatadi. Ammo 
avtonom nerv tizimining tugunlarida reseptorlardan qo'zg'alish olib keluvchi 
va im pulslarni shu yerdayoq effektor neyronlarga o 'tkazuvchi reseptor 
neyronlar borligini ko'rsatadigan yetarlicha ishonarli dalillar keltirilgani yo'q.